مـــزار بقیع

در دل هر ذره، خورشیدی نهان دارد بقیع این مبارک بقعه را، حاجت به نور ماه نیست

بقیع: مقدس ترین و با فضیلت ترین «شفق» مکان ها، پس از قبر پیامبر گرامی اسلام(ص) در مدینه است. این مکان مقدس که محلّ دفن چهار امام معصوم ـ علیهم السلام ـ، همسران و فرزندان رسول خدا(ص)، جمع کثیری از صحابه و یاران آن حضرت و تعداد زیادی از علما، شهدا و بزرگان اسلام است،

آرامگاه چهار امام شیعه در بقیع، پیش از تخریب در سال ۱۳۰۶ خورشیدی

نمایی از قبرستان بقیع

بَقیع یا بقیع‌الغرقد یا جنت‌البقیع نام زمینی در مدینه است. چهار تن از امامان شیعه در این قبرستان مدفون هستند.

و معنوی، دارای ارزش فوق العاده ای است.

بقیع و معانی آن

قبرستان بقیع را که قدیمی ترین قبرستان مدینه است «جنة البقیع» هم می نامند. و از آنجا که در این مکان مقدس، درختی به نام «غرقد» بوده، به «بقیع الغرقد» نیز معروف است. بقیع در زبان عرب، به جایگاه وسیع، یا مکانی که در آن درخت و ریشه های درخت باشد اطلاق می شود.

در مجمع البحرین آمده است: «البقیع من الارض: المکان المتّسع (قیل) و لا یسمّی بقیعاً الاّ فیه شجرا و اصولها، و منه، بقیع الغرقد».

بعضی می گویند: بقیع به معنی توتستان، و بقعه، و مزرعه نیز آمده است.

در کنار بقیع الغرقد، قطعه دیگری، به نام «بقیع العمّات» بوده است که در این اواخر دیوار بین دو بقیع را برداشته، و هر دو قسمت را به صورت یک قبرستان درآورده اند.

بقیع در کجا واقع شده است؟

بقیع در سمت شرقی مسجدالنبی(ص)، و در حال حاضر تقریباً در وسط شهر مدینه واقع شده، که از شمال به شارع عبدالعزیز، و از شرق به شارع ستین، و از جنوب به شارعباب العوالی، و از غرب به شارع ابی ذر، محدود شده است.

در گذشته، دیوارهای بقیع، از گل و خشت خام درست شده بود، که بعداً دورتا دور این قبرستان را با بلوک های سیمانی دیوار کشیده و روی دیوار نیز نرده ها و پنجره هایی، نصب کردند.

متأسفانه تا چند سال پیش، درب بقیع تنها برای دفن جنازه ها باز می شد و در غیر آن، بسته بود. ولیکن از سال 1365 شمسی و به دنبال درخواست مردم مسلمان ایران و اقدامات مسؤولین ایرانی، در ساعاتی از روز، درب آن به روی زائران گشوده می شود.

فضیلت بقیع

پیامبر اکرم(ص) فرمود: سرزمین بقیع، نخستین مکانی است که در روز قیامت شکافته می شود، و مدفونین آن سر از خاک بیرون می آورند، و پس از آن زمین مکّه. و در روز قیامت، هفتاد هزار نفر از بقیع، در صحرای محشر حاضر می گردند که صورتشانمانند ماه شب چهارده می درخشد، و بدون حساب نیز داخل بهشت می شوند.

به گواهی تاریخ، پیامبر اسلام(ص) بارها و حتی در نیمه های شب به زیارت بقیع می رفت و برای خفتگان در آن، طلب مغفرت می کرد و می فرمود: خدایا اهل بقیع را بیامرز. و نیز می فرمود: مأموریت دارم تا بر اهل بقیع درود بفرستم:

«انّی بعثت الی اهل البقیع لأصلّی علیهم».

گنجینه های گرانقدر در خاک بقیع

چنان که گفتیم بقیع، قبرستان قدیمی مدینه است که بهترین عزیزان پیامبر(ص) و سربازان فداکار اسلام، در آنجا مدفونند; اینک بـه نــام بـرخـی از آنـها اشــاره می کـنیم:

1 ـ مرقد چهار امام معصوم از ائمه شیعه(ع): امام مجتبی(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع).

2 ـ (بنابه نقلی) قبرپنهان فاطمه زهرا(س).

3 ـ قبور فرزندان پیامبر(ص) مانند ابراهیم، زینب، ام کلثوم و رقیّه.

4 ـ قبور همسران آن حضرت.

5 ـ قبر فاطمه بنت اسد مادر علی بن ابی طالب(ع).

6 ـ قبر عباس عموی پیغمبر(ص).

7 ـ قبر صفیّه و عاتکه، عمه های پیامبر(ص).

8 ـ قبرحلیمه سعدیه، مادر رضاعی آن حضرت.

9 ـ قبر عقیل برادر علی(ع)، و عبدالله بن جعفر، همسر زینب کبری(س).

10 ـ قبر سعد بن معاذ، و ابوسعید خدری.

11 ـ قبر اسماعیل فرزند امام صادق(ع).

12 ـ قبر امّ البنین مادر حضرت ابی الفضل(ع).

13 ـ قبر عثمان بن مظعون، و سفیان بن الحارث بن عبدالمطلب.

14 ـ قبرجمعی از شهدای اُحُد و شهدای واقعه حرّه که محل آنها معلوم ومشخص است.

15 ـ قبور برخی از فرزندان ائمه و بستگان پیامبر گرامی اسلام(ص) وبرخی از صحابه بزرگوار آن حضرت.

16 ـ قبور گروهی از راویان حدیث، و عده ای از علما، شهدا و قرّاء و مبلغین بزرگ اسلام.

و سرانجام بسیاری از شخصیت های برجسته و افراد والامقام که از صدر اسلام تاکنون، در این سرزمین مقدس آرمیده اند و قبورشان مجهول است.

قبوری که چنانچه، هر یک از آنها در دیگر بلاد اسلامی قرار داشت، آنچنان آباد و مجلل می بود که چهره آن شهر را عوض می کرد.

سمهودی در «وفاءالوفاء» از مالک روایت کرده که: در این آرامگاه ده هزار نفر از صحابه گرامی و اکابر اسلام مدفونند، لیکن قبور تعدادی از آنها مخفی، و برخی دیگر هم که معلوم بوده به مرور زمان از بین رفته، و متأسفانه بسیاری از آنها را هم در این قرن اخیر از میان برده اند.

«رفعت پاشا» نویسنده «مرآة الحرمین» عقیده دارد: بیش از دو هزار نفر از اصحاب و تابعین، در این قبرستان دفن شده اند.

صحابه مدفون در بقیع

گروهی از صحابه که در این مکان شریف مدفونند عبارتند از:

1 ـ مقداد بن الاسود.

2 ـ مالک بن حارث.

3 ـ مالک اشتر نخعی.

4 ـ خالد بن سعید.

5 ـ خزیمة ذوالشهادتین، که پیامبر(ص) شهادت و گواهی او را به جای دو شاهد عادل می پذیرفت.

6 ـ زید بن حارثة. (پسرخوانده پیامبر«ص»)

7 ـ سعد بن عباده.

8 ـ ابودجانه انصاری.

9 ـ جابر بن عبداللّه انصاری.

10 ـ مالک بن نویره.

11 ـ زید بن ارقم.

12 ـ حسّان بن ثابت.

13 ـ قیس بن سعد بن عباده.

14 ـ اسعد بن زاره...

مورخین نوشته اند: نخستین کسی که از انصار در بقیع مدفون شد، اسعد بن زراره بود، وی از بیعت کنندگان با پیامبراسلام(ص) در عقبه اول و دوم (پیش از هجرت) در سرزمین منی بوده است و نخستین کسی که از مهاجرین در بقیع مدفون شد، عثمان بن مظعون است که به حبشه و مدینه هجرت کرد و همو بود که سرپرستی گروه مهاجران اول به حبشه را عهده دار بود.

علاوه بر افراد یاد شده، تعداد دیگری از بستگان پیغمبر(ص) و فرزندان ائمّه ـ علیهم السلام ـ نیز در اینجا دفن شده اند، از جمله:

1 ـ محمد حنفیه، فرزند علی(ع).

2 ـ حسن مثنی و جعفر و زید فرزندان امام مجتبی(ع).

3 ـ چهار تن از فرزندان امام سجّاد (ع) به نام های عمرالاشرف، عبداللّه باهر، حسین اکبر، حسین اصغر (حسین اصغر متولی موقوفات جدش علی(ع) بوده که از موقعیّت والایی نیز برخوردار بوده است).

4 ـ از فرزندان امام باقر(ع): ابراهیم، عبدالله، زینب و امّ سلمه.

5 ـ از فرزندان امام صادق(ع): اسماعیل و عبدالله افطح.

6 ـ عبیدالله و اسحق از فرزندان امام کاظم(ع).

7 ـ فرزندان حضرت ابوالفضل(ع).

8 ـ امام زادگان دیگری چون عبداللّه امیرالعارفین از فرزندان حسین اصغر، حسن مثلث فرزند حسن مثنی و...

بعلاوه بقیع، مرقد گروهی از راویان و قرّاء و مبلغان نیز می باشد، مانند:

1 ـ عبداللّه بن مسعود.

2 ـ معاذ بن جبل.

3 ـ سالم.

4 ـ ابوالحسین یحیی النسابة العقیقی، او نخستین کسی است که در انساب سادات، کتابی تدوین نموده، تألیفات بسیاری دارد، و در کتب رجال نیز مورد تمجید و تقدیس قرار گرفته است.

5 ـ سید الُمهنابن سنان الحسین اعرجی، او کسی است که سؤال هایی از مدینه منوره به حضور «علامه حلی(ره)» ارسال نمود، و علامه هم به سؤال های وی جواب داد و اکنون آن جواب ها، به «اجوبة المسائل المهنائیة» معروف است.

لازم یه یادآوری است که در گذشته بقیع و مرقد امامان معصوم(ع) عموماً دارای بقعه و گنبد و بارگاه بوده و لیکن در سال های اخیر همه آنها تخریب گردیده و هم اکنون هیچ آثاری از آنها جز چند قطعه سنگ که در بالا و پائین قبور گذاشته شده، وجود ندارد.1

در حالی که اغلب این قبور چنانکه محمد بن محمود نجّار متوفای 643 هجری (در کتاب اخبار مدینة الرسول) ابن جبیر متوفای 614 هجری و ابن بطوطه متوفای 779 آنها را مشاهده و خصوصیات آن را شرح داده اند، دارای کتیبه و سنگ های نوشته شده، بوده است.

و نیز میرزا حسین فراهانی در سال 1320 و 1302 هجری این آثار را دیده و در سفرنامه خود آنها را شرح داده است.2

مظلومترین و اندوهناکترین صحنه بقیع

در بقیع صحنه های اندوهبار و حزن انگیز فراوانی است که از همه آنها اندوهبارتر، قبور چهار امام مظلوم و معصومی است که چون خورشیدی، در دل خاک مستور مانده اند:

1 ـ پیشوای دوم امام حسن مجتبی(ع).

2 ـ پیشوای چهارم امام زین العابدین(ع).

3 ـ پیشوای پنجم امام محمّد باقر(ع).

4 ـ پیشوای ششم امام جعفر صادق(ع).

بدیهی است بیان علّت شهادت و دفن آن بزرگواران در بقیع و ماجرای تشییع و تدفین هر یک از آنها، خود کتابی مستقل و مقالاتی جداگانه می طلبد که باید در جای دیگر به آن پرداخت و این مختصر را گنجایش آن نیست.

و اینک قسمتی از بیوگرافی و شرح اجمالی زندگانی برخی از بزرگان مدفون در بقیع را ذکر می کنیم:

1 ـ فاطمه بنت اسد:

فاطمه دختر اسد: فرزند هاشم، همسر ابوطالب و مادر علی(ع)، جعفر، عقیل و هانی و طالب است. وی که از مهاجرین نخستین و بیعت کنندگان با حضرت محمد(ص) می باشد به پاکی و پرهیزکاری مشهور است و تنها کسی است که در خانه کعبه وضع حمل نمود و مولود کعبه علی(ع) را به دنیا آورد. او در زمان حیات پیامبر(ص)، جهان را بدرود گفت، آن حضرت در مرگ وی تأثر و اندوه فراوان از خود نشان داد، و سرانجام بر جنازه اش نماز خواند، و او را در میان قبر نهاد.

برخی قبر او را در کنار قبر عثمان بن مظعون و ابراهیم فرزند پیامبر دانسته اند ولی مشهور این است که نزدیک قبر چهار اماممعصوم(ع) قرار دارد که اهل سنت آن را قبر فاطمه زهرا(ع) می دانند! این قبر قبلاً قبه و بارگاه داشته است.

2 ـ عباس، عموی پیامبر(ص)

عباس فرزند عبدالمطلب عموی پیامبر(ص) و مادرش نتیله دختر خبّاب است. او دو تا سه سال از پیامبر اسلام(ص) بزرگتر بود.

عباس از بزرگان و سادات قریش و بنی هاشم بود که پیش از ظهور اسلام منصب سقایت حاجیان و عمارت مسجدالحرام را به عهده داشت. او به دستور پیامبر اکرم(ص) در مکه ماند و فعالیت های ضد اسلامی قریش را به پیامبر(ص) گزارش می کرد. و نیز او بود که خبر حمله قریش به مدینه را در جنگ احد و خندق به پیامبر(ص) اطلاع داد.

عباس، دو ماه قبل از فتح مکه به سوی مدینه هجرت کرد. و از آن پس مستقیماً جزء یاران و صحابه پیامبر(ص) درآمد و از مهاجران شمرده شد. وی مورد توجه و عنایت خاص پیامبر(ص) بود، در جنگ حنین نیز فداکاری های زیادی انجام داد.

عباس در سال 33 هجری در عصر خلافت عثمان دار دنیا را وداع گفت. و در قبرستان بقیع در کنار قبر فاطمه بنت اسد دفن شد.

3 ـ عبدالله بن جعفر

پس از مهاجرت گروهی از مسلمانان، به سرپرستی جعفر بن ابی طالب از مکّه به سوی حبشه و اقامت در آنجا، خداوند به جعفر فرزندی داد که نامش را عبدالله گذاشت. عبدالله اولین مولود مسلمانی بود که در حبشه به دنیا آمد.

پدرش جعفر، در سال هفت هجری از حبشه به مدینه بازگشت و در سال هشتم، به فرماندهی سپاهی که زید بن حارثه و عبدالله بن رواحه فرمانده دوم و سوم آن بودند عازم موته شد و در آنجا شهید گردید...

رسول خدا(ص) با نشان دادن عکس العمل شدید نسبت به شهادت او و همراهانش، ایثار و فداکاری جعفر را ستود و برای تسلیت به خانواده اش به منزل وی رفت و بشارت خدا را نسبت به جعفر بدینگونه اعلان کرد که: خداوند متعال به جای دو بازوی جدا شده او در جنگ موته، دو بال به او داده است تا در بهشت همانند فرشتگان پرواز کند و بدین جهت او را «جعفر طیّار» لقب داده اند.

و امّا عبدالله پسر جعفر هم مورد محبت پیامبر(ص) بود، او کسی است که در کودکی با پیامبر(ص) بیعت کرد و پیامبر(ص) نیز با آنکه معمولاً بیعت کودکان را نمی پذیرفت بیعت او را پذیرا شد. عبدالله همسر بانوی بزرگ اسلام حضرت زینب کبری(س) است. او مردی سخاوتمند و جوانمرد و از حامیان علی بن ابیطالب(ع) بود که در سال 80 هجری و در نود سالگی در مدینه فوت کرد، و او را در قبرستان بقیع کنار قبر عمویش عقیل دفن کردند.

4 ـ امّ البنین مادر ابوالفضل(ع)

امّ البنین دختر حزام بن خالد همسر علی بن ابی طالب(ع) بود، او مادر چهار پسر یعنی حضرت عباس، جعفر، عثمان و عبدالله است که تمامی این فرزندان در کربلا شهید شدند. این بانوی گرامی به امام حسین(ع) بیش از فرزندان خود علاقه داشت.

هر چند نام او فاطمه بود، ولیکن به احترام فاطمه زهرا(ع) کمتر به این نامخوانده می شد. و فقط او را به خاطر فرزندانش «اُمّ البنین» (مادر پسران) می خواندند. وی در مدینه از دنیا رفت و در بقیع به خاک سپرده شد، قبر او در کنار قبر عمه های پیامبر (صفیه و عاتکه) قرار دارد.

5 ـ حلیمه

حلیمه از قبیله بنی سعد بن بکر و دختر ابو ذُوَیب، عبداللّه بن حارث است. وی مدتی دایه و مادر رضاعی پیامبر اکرم(ص) بوده است. او نیز در بقیع مدفون، و قبرش معروف است. علی بن موسی مؤلف کتاب «وصف المدینه المنوره» می نویسد: قبر او در جهت شمالی قبر عثمان قرار دارد که در سال 1303 هجری دارای گنبد و بارگاه بوده است.

6 ـ اسماعیل فرزند امام جعفر صادق(ع)

اسماعیل بزرگترین فرزند امام صادق(ع) و مورد علاقه شدید آن حضرت بود. مادرش فاطمه دختر حسین بن علی(ع) است. در زمان امام صادق(ع) در سال 133 هجری فوت کرد. امام(ع) در فوت اسماعیل شدیداً گریست و بدون کفش و عبا به استقبال جنازه وی که از منطقه عُریض به مدینه حمل می شد،رفت. در بین راه چندین بار جنازه را به زمین نهاد و صورتش را باز کرد و سپس او را در بقیع دفن نمود.

و این عمل بدین جهت بود که برخی خیال نکنند او (اسماعیل) امام بوده و نمرده است. ولی با این حال، عده ای از طرفدارانش او را مهدی موعود پنداشته و امامت را حق مسلّم او و فرزندانش بعد از امام ششم می دانند و شیعیان اسماعیلی از این طایفه اند. «سمهودی» قبر او را در مقابل قبر عباس در سمت مغرب آن می داند...

مقبره او دارای بقعه ای بوده است که پس از خیابان کشی از قبرستان جدا، و سپس تخریب شد.

اسم او محمد اکبر، پسر علی بن ابیطالب(ع)است. وی نیز در قبرستان بقیع دفن شده است. محمّد با آنکه به امامت علی بن الحسین(ع) معتقد بود ولی پس از قیام مختار برخی او را امام و حتی مهدی موعود خوانده اند. مورخین مرگ او را در سال 81 هجری ذکر کرده اند.

7 ـ محمد بن حنفیه

8 ـ قبور عمه های پیامبر(ص)

دو تن از عمه های پیامبر اکرم(ص) به نام های «صفیه» و «عاتکه» در بقیع دفن شده اند و برخی معتقدند که سه تن از عمه های آن حضرت در آنجا مدفونند.

شرح حال مختصر آنان:

الف ـ صفیه دختر عبدالمطلب: او با حمزه سیدالشهداء از جهت پدر و مادر یکی بودند. وی همسر عوام بن خویلد برادر حضرت خدیجه و مادر زبیر بن عوام است. صفیه در نبرد احد حضور داشت و آنگاه که در کنار جسد مثله شده برادرش قرار گرفت سخنانی سوزناک و پرمعنی ایراد کرد.

در جنگ خندق همراه حسان بن ثابت و دیگران، در کوشک فارع، به حراست شهر و نگهبانی از خانه ای که زنان و کودکان به دستور پیامبر(ص) در آن جمع بودند، پرداخت، می نویسند: او یک یهودی مهاجم را نیز با شمشیر از پای درآورد، و بدین خاطر، مورد تقدیر پیامبر قرار گرفت.

صفیه در سال 20 هجرت در مدینه از دنیا رفت و در بقیع به خاک سپرده شد.

ب ـ عاتکه دختر عبدالمطلب: عاتکه و دو خواهرش امیمه و بره از مادر دیگری به نام فاطمه بنت عمر و بن عاید بن عمران بودند. همسر عاتکه امیة بن مغیرة بن عبدالله بود. وی از او دو پسرداشت: به نام های «زهیر» و «عبدالله». ظاهراً زهیر اسلام نیاورد و لیکن عبدالله با ابوسفیان بن حارث و عباس مسلمان شد و به حضور پیامبر(ص) رسید.

به هر حال عاتکه پیش از وقوع جنگ بدر، شکست قریش را در رؤیا دیده بود. و سرانجام به مدینه هجرت کرد و در آنجا از دنیا رفت و در کنار قبر خواهرش صفیه به خاک سپرده شد.

9 ـ ابوسفیان بن حارث

ابوسفیان نوه عبدالمطلب و پسر عموی پیامبر اسلام(ص) است، او شبیه ترین افراد به پیامبر بود و پیش از فتح مکه، مسلمان شد.

در جنگ حنین هنگامی که پیامبر(ص) در تنگه حنین به محاصره درآمد، و یارانشپا به فرار گذارده بودند، او با اخلاص فراوان به دفاع از اسلام و پیامبر(ص) پرداخت، حضرت او را مورد تجلیل قرار داد و از اهل بهشت معرفی کرد.3

وی در سال 20 هجری در مدینه فوت کرد و در کنار مقبره ای در بقیع که بعدها به مقبره عقیل شهرت یافت، دفن گردید.

10 ـ عقیل پسر ابوطالب و برادر علی(ع)

او فرزند ابوطالب و مادرش فاطمه بنت اسد می باشد که ده سال از جعفر و بیست سال از علی(ع) بزرگتر بود.

سه فرزند او به نام های مسلم، عبدالله و عبدالرحمن در کربلا و کوفه شهید شدند.

نسل عقیل تنها از فرزند دیگرش محمد بن عقیل ادامه یافت.

عقیل در علم انساب عرب شهرتی بسزا داشت. وی در جنگ بدر مسلمان شد، و در جنگ حنین فداکاری های زیادی نمود. عقیل در نزد پیامبر(ص) محبوب بود، و حضرت بدو چنین فرمود: تو را به دو جهتدوست دارم:

1 ـ به خاطر قرابت و خویشاوندی با من.

2 ـ به خاطر محبت عمویم ابوطالب به تو.

او در آخر عمر نابینا شد و پیش از کشتار و قتل عام مدینه توسط یزید در واقعه «حرّه» در مدینه از دنیا رفت و در دار عقیل سمت غربی قبرستان بقیع که بعداً عبدالله جعفر و ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب نیز در آنجا دفن شدند، به خاک سپرده شد.

این مقبره قبلاً قبه و بارگاه داشت، که از بین رفته است.

11 ـ همسران پیامبر(ص)

الف ـ زینب بنت جحش: او و برادرش عبدالله جحش از مسلمانان نخستین هستند، وی به اصرار پیامبر(ص) به عقد زید بن حارثه پسر خوانده پیامبر(ص) که از بردگان آزاد شده بود درآمد و شاید رسول خدا(ص)، می خواست با این کار، رسم جاهلی را که اشراف با بردگان آزاد شده ازدواج نمی کردند، بشکند.

می گویند زینب در آغاز خواستگاری، تصور کرده بود که پیامبر(ص) او را برای خود خواستگاری کرده است و لذا تمایل فراوان نشان داد، ولی بعداً که معلوم شد حضرت او را برای زید خواستگاری نموده است، به احترام پیامبر پذیرفت.

این ازدواج تا سال پنجم هجری ادامه داشت. ولیکن زندگی آنان، بی اندازه سرد و بی فروغ بود. و سرانجام منجر به طلاق گردید. و از سوی دیگر طبق سنّت غلط جاهلی، ازدواج مرد با همسر پسر خوانده خود ممنوع بود، ولی قرآن این سنّت را منسوخ کرد زیرا اصولاً پسر خوانده پسر واقعی انسان نیست و آثار حقوقی فرزند انسان را ندارد ولی شکستن این سنّت غلء کار آسانی نبود. از این رو بنابه دستور وحی، این سنّت شکنی به عهده پیامبر(ص) نهاده شد. و حضرت پس از طلاق گرفتن زینب، به امر خدا با او ازدواج کرد. و قرآن نیز در آیه 37 از سوره احزاب به این قضیه تصریح کرده است.

«فلما قضی زید منها و طراً زوّجناکها...»

«هنگامی که زید او را طلاق داد، ما او را به همسری تو درآوردیم...»

زینب در سال 20 هجری در سن پنجاه سالگی از دنیا رفت و در مراسم تشییع جنازه او، رجال صحابه حاضر بودند و در بقیع به خاک سپرده شد.

ب ـ عایشه بنت ابی بکر: عایشه دختر ابوبکر در سال چهارم بعثت متولد شد، مادرش ام رومان دختر عامر بود که در سال دوم هجرت و پس از گذشت پنج سال از وفات حضرت خدیجه با پیامبر(ص) ازدواج کرد.

وی با آنکه طبق شواهد مسلّم تاریخی4 مردم را به قتل عثمان تحریک می کرد ولی پس از خلافت علی(ع) و بیعت عموم مردم با آن حضرت، به تحریک بعضی از افراد به عنوان خونخواهی عثمان، جنگ جمل را با همکاری طلحه و زبیر رهبری کرد و از سپاه علی(ع) شکست خورد.

او در سال 58 هجری (و به نقلی در 57) درگذشت. و ابوهریره بر جنازه اش نماز خواند و در بقیع مدفون شد.5

ج ـ حفصه دختر عمر بن خطاب: وی هیجده سال پیش از هجرت (5 سال قبل از بعثت) از مادرش زینب بنت مظعون متولد شد. او با خنیس بن حذافه ازدواج کرد و پس از مرگ وی در سال دوم یا سوم هجرت به عقد پیامبر(ص) در آمد.6

می گویند: پیامبر او را طلاق داد و پس از مدتی، به دلایلی که خیلی روشن نیست رجوع کرد.

به نقل واقدی او در سال 45 هجری در مدینه از دنیا رفت و مروان بر جنازه اش نماز خواند، و در بقیع در کنار مقبره همسران پیامبر(ص) دفن شد.

د ـ ام سلمه: نام او هند بنت ابی امیة بن مغیرة، و مادرش عاتکه بنت عمر کنانیه بود. او که از مسلمانان اولیّه بود، با ابو سلمه عبدالله بن عبدالأسد که وی نیز تازه به اسلام گرایش پیدا کرده بود، ازدواج کرد. و هر دو جزء نخستین گروه مهاجران، به حبشه بودند.

ام سلمه در حبشه فرزندی به دنیا آورد که وی را «برّه» نام نهاد ولی پیامبر(ص) بعدها او را زینب نامید. ابوسلمه در جنگ بدر و سپس احد شرکت کرد ولیکن در جنگ احد بر اثر جراحات جنگ شهید شد. پیامبر(ص)پس از شهادت ابوسلمه، با ام سلمه ازدواج کرد.

ام سلمه خواهر رضاعی عمار یاسر بود.او به خاطر ایمانش، در میان زنان پیامبر(ص) از موقعیت ممتازی برخوردار بود. وی همواره مدافع اهل بیت(ع) بود. و حتی چندین بار عایشه را از مخالفت با علی(ع) و حرکت برای جنگ جمل برحذر داشت ولی سودی نبخشید.

ام سلمه تا پس از شهادت امام حسین(ع) زنده بود. و او اولین کسی بود که با گریه اش بر امام حسین(ع)، مدینه را در عزا و ماتم فرو برد. وی در سال 61 هجری وفات کرد. و دو فرزندش عمر و سلمه او را در بقیع و در کنا مقبره دیگر همسران پیامبر(ص) دفن کردند.

هـ ـ ماریه قبطیه: می نویسند «مقوقس» پادشاه مصر در پاسخ نامه پیامبر اکرم(ص) نامه ای را در سال ششم هجری، همراه با هدایایی به مدینه ارسال داشت که از جمله هدایا، کنیز جوانی به نام ماریه (ماری = مریم) دختر شمعون قبطی مصری بود، ماریه در بین راه توسط نامه رسان پیامبر(ص) «حاطب ابن ابی بلتع» مسلمان شد. پس از مسلمان شدن، پیامبر اسلام(ص) او را به همسری خود انتخاب کرد که از وی فرزندی به نام ابراهیم به دنیا آمد. و به همین جهت نیز مورد حسادت برخی از همسران پیامبر(ص) واقع شد زیرا رسول خدا(ص) تنها از دو همسر دارای فرزند ذکور شد یکی خدیجه، که قاسم و عبداللّه را و دیگر ماریه که ابراهیم را به دنیا آوردند. ولی متأسفانه قاسم در مکه فوت کرد و ابراهیم نیز در سن 22 ماهگی در مدینه از دنیا رفت و در بقیع دفن شد.

و سرانجام ماریه در سال 16 هجری، در عصر خلافت عمر بن خطاب در مدینه فوت کرد و در بقیع دفن گردید.

و ـ رمله بنت ابی سفیان (ام حبیبه): او مسلمانی پاک و با اخلاص بود، که با همسرش عبیدالله بن جحش در یک حرکت قهرآمیز به حبشه مهاجرت نمودند. همسرش در آنجا به دین نصاری گرایش یافت، و در همانجا از دنیا رفت ولی رمله به اسلام پای بند باقی ماند. به هر حال او که زنی مؤمن و از خاندان اموی بود، در حالی که از وطن رانده و در غربت مانده بود و در شرایط بسیار سختی قرار داشت، پیامبر اکرم(ص)، از راه تفقد و دلجویی توسط نجاشی، پادشاه حبشه، از وی خواستگاری کرد، و سرانجام با اعلان رضایت به عقد پیامبر(ص) درآمد. این ازدواج از لحاظ عاطفی و سیاسی و مصلحتی اهمیت فراوانی داشت. رمله یا ام حبیبه همچنان در حبشه بود تا آنکه در سال 7 هجری همراه با آخرین گروه مهاجران، به مدینه بازگشت. وی در سال 44 یا 46 هجری در مدینه درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد.

ز ـ زینب بنت خزیمة: او دختر خزیمه بنت حارث است، وی زنی مهربان و رئوف بود که به او اُمّ المساکین (مادر مسکینان) لقب داده بودند، او نخست همسر عبدالله بن جحش بود که پس از شهادتش در جنگ اُحد به همسری پیامبر(ص) درآمد.

وی در حالی که بیش از سی سال نداشت در حیات پیامبر(ص) و در ماه ربیع الاخر سال 4 هجری در گذشت. برخی نوشته اند که بیشتر از دو تا سه ماه با پیامبر(ص) زندگی نکرد و پس از فوت در بقیع به خاک سپرده شد.

ح ـ صفیّـه: او دختر حی بن اخطب یهودی بود که نخست با «ابو عبید سلام بن مُشکم» ازدواج کرده بود و سپس از او جدا شد. و همسر «کنانة بن ابی الحقیق» شد. وی پس از شکست خیبر به اسارت اسلام درآمد و سپس به همسری پیامبر(ص) درآمد.

ابن اسحاق و دیگران گفته اند او پیش از شکست خیبر در رؤیا دیده بود که به همسری پیامبر آخرالزمان درآمده است و در این انتظار بود، تا آنکه به عقد پیامبر(ص) درآمد...7

وی در سال 50 یا 52 هجری در مدینه فوت کرد و در بقیع به خاک سپرده شد.

ط ـ سوده بنت زمعه: پدرش زمعة بن قیس به عبد شمس و نام مادرش شموس بنت قیس بن زید بود. وی نخست با «سکران بن عمرو» ازدواج کرد و با همسرش به حبشه مهاجرت نمود. ولیکن در فوت همسرش در حبشه یا مکّه اختلاف است. بهرحال پس از فوت همسرش، پیامبر(ص) او را به همسری خود برگزید. او دومین زن پیامبر اسلام(ص) و اولین زنی است که آن حضرت پس از فوت خدیجه(ع)، با او ازدواج کرده است. وی در سال 50 یا 54 هجری در مدینه وفات نمود و در قبرستان بقیع دفن شد.

ی ـ ریحانه بنت زید: وی از قبیله بنی نظیر بود و قبلاً با مردی از بنی قریظه به نام «حکم»ازدواج کرده بود ولی پس از اخراج یهودیان بنی قریظه از مدینه مسلمان شد و در سال ششم هجری به عقد پیامبر(ص) درآمد.

طبق نقل مورخان وی در حیات پیامبر(ص) درگذشت ولیکن به نقل ابن سعد در طبقات، پس از مراجعت پیامبر(ص) از حجة الوداع فوت کرد و حضرت او را در بقیع دفن نمود.8

ک ـ جویره دختر حارث: از بنی مصطلق بود. او در جنگ مُرَیسَع (یا جنگ بنی مصطلق) همراه پدرش اسیر شد، وی به درخواست «ثابت بن قیس بن شماس» رئیس طایفه بنی مصطلق به ازدواج پیامبر(ص) درآمد. و از برکت این ازدواج اسیران بنی مصطلق ـ که یکصد خانوار بودند ـ آزاد شدند. او بیست ساله بود که در سال 5 یا 6 هجرت به ازدواج پیامبر(ص) درآمد و در سال 50 یا 56 هجرت، در ایام خلافت مروان بن حکم در مدینه فوت کرد و در بقیع مجاور قبور دیگر همسران پیامبر(ص) دفن شد.9

12 ـ فرزنــدان پیـامبـر(ص)

الف ـ ام کلثوم: ام کلثوم یکی از دختران رسول خدا بود که با یکی از دو پسر ابولهب به نام عتیبه ازدواج کرده بود، با نزول سوره: «تبّت یدا ابی لهب...» و قطع رابطه ام جمیل و ابولهب با پیامبر(ص)، ابولهب فرزندش را به طلاق دادن ام کلثوم مجبور کرد، از آن پس وی در خانه پدر، همراه فاطمه(ع) بود که تا پس از مرگ «رقیه» (دختر دیگر پیامبر و همسر قبلی عثمان بن عفان) بنا به نقلی به همسری عثمان درآمد.

وی تا سال نهم هجری زنده بود ولیکن فرزندی برای عثمان به دنیا نیاورد و پس از آن درگذشت. اسماء بنت عمیس و صفیه بنت عبدالمطلب او را غسل دادند و در بقیع، در مقبره بنات رسول اللّه(ص) دفن شد.

ابن حجر در «الاصابه» می نویسد که: علی(ع) و فضل بن عباس و اسامة بن زید وارد قبر شدند تا او را دفن کنند و امّا از حضور عثمان در دفن او خبر و سندی در دست نیست.

ب ـ زینــب: مورخین: او را بزرگترین دختر حضرت رسول(ص) و خدیجه(ع) می دانند که پیش از بعثت متولد شد. او همسر ابوالعاص فرزند ربیع و مادر ابوالعاص نیز «هاله» خواهر خدیجه بود. زینب بعد از ظهور اسلام مسلمان شد ولیکن شوهرش به شرک باقی بود، وی بعد از هجرت پیامبر(ص) با شوهرش در طائف ماند.

ابوالعاص در جنگ بدر اسیر شد، مقرر گردید هر اسیری برای آزادی خود فدیه ای بدهد، و آنگاه این خبر به گوش زینب رسید. گلوبندی را که مادرش حضرت خدیجه به او داده بود، برای مسلمانان فرستاد، پیامبر(ص) با دیدن گلوبند خدیجه متأثر شد و پیشنهاد آزادی او را مطرح فرمود، مسلمانان هم به احترام پیامبر(ص) ابوالعاص را بدون فدیه آزاد ساختند. و بنا شد که ابوالعاص، دختر پیامبر(ص) را، طلاق داده، به مدینه بفرستد که او نیز موافقت کرد.

سرانجام زینب به مدینه هجرت کرد، و ابوالعاص نیز بعدها به مدینه آمد و مسلمان شد. و چون تاجر پیشه بود به مکّه برگشت و اموال مردم را رد کرد و پس از تصفیه حساب، به مردم چنین گفت: من مسلمان شدم. و سپس به مدینه آمد و مجدّداً با زینب ازدواج کرد.

به هر حال زینب در سال 8 هجری از دنیا رفت و پیامبر(ص) بر او نماز گذارد و دربقیع دفن شد.

ج ـ رقیّـه: رقیه دختر رسول خدا(ص) که به نقلی همسرش «عتبه» پسر ابولهب بود و او (مانند برادرش عتیبه) با فشار پدرش ابولهب، او را طلاق داد. و بعد از مدتی رقیه با عثمان ازدواج، و با او به حبشه هجرت کرد، و سپس همراه پیامبر(ص) به مدینه بازگشت و در سال دوم هجرت در مدینه فوت نمود و در بقیع دفن شد.

می گویند: او از عثمان فرزندی در حبشه به دنیا آورد که نامش را عبداللّه نهاده بودند ولی در سال چهارم هجرت براثر بیماری فوت کرد و از آنجا که «عثمان بن مظعون» نخستین مسلمانی بود که در مدینه درگذشت، پیامبر اسلام(ص) پس از فوت رقیه خطاب به وی فرمود: «الحقی بسلفنا عثمان بن مظعون» آنگاه دستور داد او را در مجاورت قبر عثمان بن مظعون دفن کنند.

ابن عباس می گوید: پیامبر(ص) کنار قبر وی نشست، در حالی که فاطمه زهرا(س) هم در کنارش بود و می گریست، و آنحضرت اشک چشم فاطمه(س) را با لباس خود پاک می کرد.

«و قعد رسول اللّه(ص) علی شفیر القبر و فاطمة جنبه تبکی فجعل النبی(ص) یمسح عین فاطمه بثوبه رحمة لها».10

چنان که اشاره شد، عثمان بن مظعون نخستین فرد از مسلمانان بود که در بقیع دفن شد. و پس از آن قبرش نشانی برای مسلمانان گشت تا مردگان خود را در همان حوالی به خاک سپارند.

د ـ ابراهیم: او از فرزندان حضرتمحمد(ص) و مادرش، ماریه قبطیه بود، در ذی الحجه سال 8 هجری قمری، به دنیا آمد. قابله اش «سلمی» و دایه اش «امّ برده» دختر منذر بن زید از بنی نجار بود. پیامبر(ص) به وی علاقه زیادی داشت. او یک سال و ده ماه در کنار پدر بزرگوار و مادرش بود و سپس در سال دهم هجرت فوت کرد، و در بقیع دفن شد. رسول خدا(ص) در فوت او بسیار ناراحت گردید و بر حسب اتفاق، خورشید در آن روز گرفت، و مردم نیز آن را معلول مرگ ابراهیم پنداشتند، ولی پیامبر(ص) فرمود: این چنین نیست، هرگز خورشید و ماه، برای مرگ یا حیات کسی گرفته نمی شود و شما در صورت مشاهده «کسوف» یا «خسوف» باید به نماز بایستید.

پى‏نوشتها:‌

1 ـ راهنمای حرمین شریفین ج 5، ص 142.
2 ـ مدینه شناسی، از محمد باقر نجفی.
3 ـ مستدرک حاکم، ج 2، ص 318 و مدینه شناسی.
4 ـ تاریخ یعقوبی (چاپ نجف)، ج 2، ص 142 و نیز ج 2، ص 165; الکامل ابن اثیر، ج 3، ص 206; الفتوح، ج 2 ص 248 و...
5 و6 ـ مدینه شناسی ص 366 و 365.
7 و8 و9 ـ سیره ابن هشام، ج 3، ص 295; اعلام الوری و تاریخ یعقوبی و طبقات الکبری، و مدینه شناسی ص 375 تا 365.
10 ـ ترجمه: «پیامبر(ص) برکنار قبر نشست و فاطمه(س) در کنار او بود و می گریست پیامبر(ص) با رحمت و لطف، اشک های فاطمه را با لباس خود پاک می نمود.»

محتویات

و در واقع بقیع اولین قبرستانی است که به دستور پیامبر اسلام و توسط مسلمانان صدر اسلام ساخته شد.

اولین کسی که در آنجا به توصیه پیامبر دفن شد عثمان بن مظعون بود که از دوستان نزدیک پیامبر و علی بن ابیطالب به شمار می‌رفت؛ علی در سخنانش از عثمان بسیار یاد می‌کرد.

محمد برخی از کشته‌شدگان جنگ اُحُد را و یکی از فرزندانش بنام ابراهیم، را در آنجا به خاک سپرد. بعدها که عثمان پسر عفان در قبرستان یهودی‌های مدینه به نام حس کوکب دفن شد، معاویه بقیع را به قدری وسعت داد که قبر عثمان در بقیع قرار گرفت.

بقیع هم‌اینک مدفن ۴ امام شیعه (حسن مجتبی، سجاد، محمد باقر و جعفر صادق) است. همچنین قبر بیشتر زنان پیامبر و نیز عباس عموی پیامبر و فاطمه بنت اسد، مادر علی، ام‌البنین (مادر ابوالفضل العباس) و برخی دیگر از بزرگان اسلام در این گورستان قرار دارد. قبرستان بقیع در چند قدمی مسجد النبی قرار دارد.

ویژگی‌های بقیع

قبرستان بقیع دارای دو درب ورودی بوده که یک درب همیشه بسته، و درب دیگر، از صبح تا غروب هر روز بر روی زائران باز بوده‌است. حرم بقیع حالت هشت ضلعی داشته‌است. میرزا محمدحسین فراهانی در سفرنامه‌اش این‌گونه آورده‌است که:

اول چهار نفر از دوازده امام است که در بقعهٔ بزرگی که به صورت هشت‌ضلعی ساخته شده و اندرون و گنبد آن سفیدکاری است.^[۲]

ویژگی بعدی، داشتن محراب است و این که حرم، خادمانی نیز داشته‌است. حرم ائمهٔ بقیع مانند سایر حرم‌ها دارای ضریح، روپوش، چلچراغ، شمعدان و فرش بوده‌است. ابن‌جبیر می‌نویسد: قبرشان بزرگ و از سطح زمین بلندتر و دارای ضریحی از چوب می‌باشد که بدیع‌ترین و زیباترین نمونه‌است از نظر فن و هنر. و نقوشی برجسته از جنس مس بر روی آن ترسیم شده و میخ‌کوبی‌هایی به جالب‌ترین شکل در آن تعبیه شده که نمای آن را زیباتر و جالب‌تر نموده‌است.^[۳]

محمد لبیب مصری که در سال ۱۳۲۷ هـ.ق به مدینه سفر کرده، می‌نویسد:

در آن‌جا گنبدی معروف به «قبه‌البین» قرار دارد که حجره‌ای در آن وجود دارد و در میان آن گودالی است که ادعا می‌کنند، جایگاه افتادن دندان پیامبر است. و ضریح امام حسن در داخل قبه‌ای است و از فلز ساخته شده‌است و خطوط فارسی بر آن نقش بسته‌است. به گمانم از آثار شیعیان عجم باشد.

ویرانی آرامگاها

وهابیان در ۸ شوال سال ۱۳۴۳ (هجری قمری) آرامگاه امامان بقیع را ویران کردند.^[۴] که به این روز یوم الهدم می گویند.

تا آن زمان بر روی مزارهای پیشوایان و سایر بزرگان اسلام که در مدینه مدفون بودند گنبدها و بناهایی قرار داشت. پیشوایان بقیع در بقعه بزرگی که به‏ طور هشت ضلعی ساخته شده بود و اندرون و گنبد آن سفیدکاری شده بود مدفون بودند. پس از تسلط وهابیان بر مدینه آن‌ها ضمن تخریب قبور آثاری که بر روی قبور قرار داشت را نیز از بین بردند. در پی این رویداد بارگاه حسن مجتبی، سجاد، محمد باقر و جعفر صادق نیز ویران شد.

این حرکت وهابیان اعتراضاتی را در پی داشت. علاوه بر ویرانی مزار امامان شیعه، مزار عبدالله بن عبدالمطلب و آمنه پدر و مادر پیامبر اسلام عباس عموی پیامبر و اسماعیل از فرزندان جعفر صادق نیز به طور کامل ویران شد.

۱.بیت الاحزان
۲.آرامگاه چهار امام شیعیان: حسن (پسر علی)، زین العابدین معروف به سجاد (پسر حسین)، محمد باقر (زین العابدین) و صادق (پسر محمد باقر)
۳.دختران محمد
۸.عثمان (خلیفه سوم)
۱۰.فاطمه بنت اسد (مادر علی امام اول شیعیان)

انعکاس در ایران

این حرکت وهابیان اعتراضات گسترده‌ای را در جوامع مسلمان و خصوصاً ایران برانگیخت. هم‌زمان با انتشار اخبار هجوم وهابی‌ها به مدینةالنبی و تخریب آثار تاریخی اسلامی، سید اشرف‌الدین گیلانی معروف به «نسیم شمال» (محبوب‌ترین و معروف‌ترین شاعر ملی عهد انقلاب مشروطه) شعری در رثای این واقعه سرود که در روزنامه‌اش با عنوان «همت کنید راجع به مدینه طیبه» به چاپ رسید. ^[۵]