آداب دعا

آداب و شرایط دعا کردن

پرسش:

دعا کننده باید دارای چه شرایطی بوده و چه آدابی را رعایت کند؟

پاسخ:
همه ی موجودات به تناسب استعداد و فراخور حال خود از عطایای الهی بهره مند می شوند و هیچ موجودی از سفره ی رحمت و کرامت بی نصیب نمی ماند «هر کس خواهان دنیای زودگذر باشد به زودی هرکه را خواهیم از آن می دهیم, آن گاه جهنم را که برایش مقرر داشته ایم, خوار و درمانده خواهد چشید. و هرکس خواهان آخرت باشد و کوشش تمام برای آن نموده و مؤمن باشد تلاشش مورد سپاس و قدرشناسی واقع خواهد شد. هر دوی اینان و آنان را از عطای پروردگارت مدد رسانیم و عطای پروردگارت را منع و مرزی در کار نباشد»[1] ای تو را با هر کسی کاری دگر.
عده ای با زبان استعداد نیازهای خود را بازگو می نمایند و عده ای نیز با زبان حال راز درون ابراز می نمایند و گروهی دیگر با زبان سر به آداب عبودیت می پردازند و در استجابت این دعاها, خواسته های استعدادی بر همه مقدم است, زیرا خدای متعال در آن مقام آن چه را که اصلح به حال کل نظام است؛ عطا می کند, نه آن چه را که مصلحت یک فرد اقتضا کند. و پس از زبان استعداد, زبان حال مقدم بر زبان مقال است و بسیار کم اتفاق افتد که خواسته های زبانی بی همراهی حال و استعداد به استجابت رسد. به همین خاطر آشنایان راه برای تحصیل این ارتباط, آداب بسیاری توصیه نموده اند, باشد که با نگارش برخی از آن آداب بر این صفحات سپید, لوح صافی دل نیز نقش پذیرد و برای دریافت عطایای جمال نامتناهی قابلیت یابد.
آداب دعا:
یک: زمینه سازی برای دعا؛
ایجاد آمادگی روحی و بستر سازی معنوی ازآداب بسیارضروری دعا می باشد که اتفاقاً عنایت کمتری به آن می گردد. این مقدمات را می توان در دو بعد سلبی و ایجابی دسته بندی نمود. بخشی برای تطهیر دل و جان و بخش دیگر برای فضاسازی روح و روان.
الف: طهارت روح (مقدمات سلبی)
1 . دوری از ریا و خودنمایی؛
ریا دشمن نیکی ها و نابودکننده ی سرمایه ها و آفت هر کمال است. جو فروشی و گندم نمایی دربارگاه صدق و حق نه تنها خریداری ندارد, بلکه انسان را مورد خشم و نفرت نیز قرار می دهد. اگر انسان به انگیزه ی ریا رو به دعا آورده است؛ بهتر است آن را رها کند و اگر در کنار نیت الهی و یا در میانه ی راه گرفتار این آفت عمل سوز گردید, تلاش در درمان آن نماید. زیرا شیطان وقتی که نتوانست مانع عبادت واطاعت انسان شود, تصمیم می گیرد تا از راه وسوسه و فکر او را از اطاعت منصرف نماید.
2. دوری از گناه و نافرمانی؛
دعا برترین عبادت و بلکه مغز عبادت است «افضل العبادة الدّعاء _ الدّعاء مخّ العبادة»[2] و مسیر دعا و اطاعت حق از راه گناه و معصیت او دور و با آن در تضاد است. نمی توان هم به دعا برخاست و هم هوس گناه در سر داشت. فقهای بزرگوار سخنی به قاعده دارند که: نهی در عبادات موجب فساد است. یعنی نمی توان از راه حرام و با فعل حرام, عبادت خدا نمود.
3. پرهیز از عجب و خودپسندی؛
روحیه ای که گرفتار است و خود را بالاتر از حد تقصیر و نقص می شمرد و عبادت های اندک خود را بزرگ و بسیار می پندارد و با زبان دل؛ خود را طلبکار و صاحب حق می داند و استجابت دعاهایش را کمترین حقی می شمرد که باید از سوی خداوند ادا شود, چنین روحیه ای با دعا و نیازمندی ناسازگار است و خود را از حق تعالی و تفضلات او مستغنی می داند.
4 . ترک لقمه ی حرام؛
در حدیث قدسی خدای متعال می فرماید: «از تو درخواست و از من اجابت آن. زیرا دعای هیچ درخواست کننده ای از من دور نمی ماند, مگر دعای حرام خوار.» [3] و پیامبر می فرماید: «هر که دوست دارد دعایش مستجاب شود, کسب و کار و خوراکش را پاکیزه نماید.»[4] و به کسی که می گفت: دوست دارم دعایم به اجابت برسد, فرمود: «خوراکت را پاکیزه نما و لقمه ی حرام نخور.»[5] و در خطابات خداوند به حضرت عیسی(ع) آمده است که به مردم بگو: «ناخن خود را از کسب حرام کوتاه کنید به مال مردم چنگ میندازید و گوش های خود را از شنیدن ناسزا و دشنام کر نمایید و دل به من بسپارید ... و جز با چشمانی شرم آگین و دل هایی پاک و دستانی نیالوده به خانه ی من پای مگذارید.» به آنان بگو: «من دعای کسی را که حق یکی از مخلوقاتم بر عهده ی او باشد, استجابت نمی کنم.»[6]
5 . پرهیز از خواسته های نامشروع؛
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «ای دعا کننده! آنچه نشدنی است و آنچه که حلال نیست, درخواست مکن.»[7] برخی از مفسران در تفسیر جمله ی: (إن اللّه لایحبّ المعتَدین), که پس از فرمان: (اُدعوا ربّکم تضرُّعاً وخفیَةً)[8] آمده است, گفته اند: به معنای آن است که دعا کننده نباید از حد خارج شده, خواسته ای فراتر از مقام خود را بطلبد و یا انتظار آن را داشته باشد که خداوند به خاطر او تمامی قوانین تکوینی و تشریعی خود را باطل نماید و درهم بریزد. خواسته های حرام و بی ادبانه و نفرین علیه اقوام و خویشان و درخواست هایی چون فرشته شدن و به آسمان پر کشیدن و یا ... به اجابت نخواهد رسید.
ب. جلای دل (مقدمات ایجابی)
1. تحصیل طهارت شرعی تاحد امکان؛
همچون وضو و غسل و تیمم و آراستگی ظاهر و پوشش پاک و مناسب و استفاده از عطر و آرایش, زمینه و قرینه ای برطهارت وصفای دل می گردد. عارف شبستری می گوید:
موانع چون در این عالم چهار است
طهارت کردن از وی هم چهار است
نخستین, پاکی از احداث و انجاس
دوم از معصیت وز شرّ وسواس
سیم پاکی زاخلاق ذمیمه است
که با او آدمی همچون بهیمه است
چهارم پاکی سرّ است از غیر که اینجا منتهی می گرددش سیر
هر آن کو کرد حاصل این طهارات شود بی شک سزاوار مناجات
2 . حفظ ادب در رفتار و گفتار؛
زبان دعا زبان ادب و نیاز و درماندگی و زبان بنده ی مستمند بر درگاه خداوند غنیّ و حکیم و قدرتمند است. نه جرأت داد و فریاد دارد و نه در بند سجع و قافیه پردازی است. او با آرامش و آرامی و حیا و فروتنی و آهنگی پر از نیاز و با سوز و گداز خواسته های خود را می شمرد. تکلف و تصنّع و قافیه پردازی در مقامی است که انسان در بند تظاهر و خودنمایی باشد. پیامبر گرامی اسلام می فرماید: «سه خصلت در انسان باعث زیادتی خیر می گردد: فروتنی باعث سربلندی و عظمت, بندگی و ذلت در برابر خداوند باعث افزایش عزت و عفت نفس باعث افزایش بی نیازی می گردد.»[9]
3. انتخاب زمان مناسب؛
گرچه برای افاضه ی تفضلات الهی و عطایای آسمانی هیچ لحظه ای با لحظه ی دیگر فرق ندارد, امّا برخی از ساعات و دقایق و روزها برای بندگان یادآور خاطرات و حوادث و تجلیاتی است که در آمادگی و تلطیف روح آنان تأثیر به سزا دارد. به همین منظور در بعضی احادیث آمده است که حضرت یعقوب استغفار برای فرزند انش را به شب جمعه مؤکول نمود و تأکید احادیث بر دعای شب های قدر و نیمه ی شعبان و عید فطر و قربان و روز عرفه و نیز به هنگام ریزش باران و ورزش باد و زوال ظهر و غروب خورشید و چکیدن اولین قطره از خون شهید و همچنین پس از طلوع فجر تا طلوع خورشید, برای آن است که در این لحظات درهای آسمان و بهشت به روی بندگان باز است.[10]
4 . گزینش مکان مناسب؛
مکان ها نیز به دلیل ارتباطی که با برخی حوادث و اشخاص یافته اند, امتیاز و تشخص می یابند و به همین سبب دعا در بعضی از مکان ها با بعض دیگر تفاوت دارد. امام صادق علیه السلام بیمار شد و شخصی را مأمور نمود تا به کربلا رفته و در کنار مرقد حضرت سیدالشهدا برای او شفا بخواهد. به آن حضرت گفتند: تو خود امام مفترض الطاعه هستی همچون او, پس در این چه سرّی است؟ فرمود: «بلی چنین است ولی مگر نمی دانی که بقعه هایی را خداوند برای استجابت دعاها معین نموده است؟!»[11] مانند سرزمین عرفات و منطقه ی حرم در مکه. حضرت امام رضا علیه السلام می فرماید: «کسی براین کوه ها دعایی نمی کند؛ مگر این که به اجابت می رسد, برای مؤمنان در آخرت و برای دیگران در دنیا.» [12]
5 . غنیمت شماری بعضی از حالات؛
همچون رو به قبله ایستادن. گرچه انسان مؤمن به هر سو که روی بگرداند, رو به خدا است «أینما تولّوا فثمّ وجه الله» اما جاذبه ی کعبه و مرکزیت آن در روی زمین محاذات آن با عرش الهی و نشانه ای که از ابراهیم خلیل الرحمن و پدر معنوی موحدان و مسلمانان دارد, و صدها خاطره ی دیگر در جلای دل و روح و ایجاد فضای روحانی تأثیر به سزا دارد. بر همین مبنا پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «در پی هر نماز واجب یک دعای مستجاب برای نماز خوان منظور می گردد.» و دیگر ائمه معصومین: می فرمودند: «وقتی صدقه می دهید, درخواست کنید تا شخص نیازمند برای شما دعا کند, زیرا دعای او در حق شما مستجاب می شود.»
و نیز دعای حاجی و رزمنده ای که در راه خدا به سفر رفته است برای کسانی که به خانه و کاشانه ی آنان رسیدگی می نماید و دعای بیمار در حق عیادت کنندگان و دعای روزه دار و به ویژه دعای مظلوم و ستمدیده و دعای پدر و مادر که از شمشیر برنده تر است و تا فراز آسمان بالا می رود. [13] استجابت دعا در این گونه حالات و از این گونه افراد به دلیل آن است که انسان در این حالات احساس قرب الهی می نماید و خود را در محضر او مضطر می بیند که اضطرار عین عبودیت است. ریا دشمن نیکی ها و نابودکننده ی سرمایه ها و آفت هر کمال است.
نمی توان هم به دعا برخاست و هم هوس گناه در سر داشت. دعای هیچ درخواست کننده -ای از من دور نمی ماند, مگر دعای حرام خوار. پیامبر گرامی اسلام می فرماید: «سه خصلت در انسان باعث زیادتی خیر می گردد: فروتنی باعث سربلندی و عظمت, بندگی و ذلت در برابر خداوند باعث افزایش عزت و عفت نفس باعث افزایش بی نیازی می گردد. برای اطلاعات بیشتر در این زمینه لینکی از همین پایگاه خدمتتان معرفی می گردد:
1 - شرایط و راههای استجابت دعا

2 - آداب و شرایط دعا و استجابت آن

[1] . اسراء (17) : 20 _ 18.
[2] . عدة الداعی, ابن فهد حلی, قم: موسسهی المعارف الاسلامیه, ص 50 و 51.
[3] . همان, ص 171.
[4] . همان, ص 172.
[5] . همان.
[6] . همان, ص 172 و 173.
[7] . همان, ص 6 18 .
[8] . اعراف (7) : 55 .
[9] . عدة الداعی, ص 210.
[10] . همان, ص 57 و 58 .
[11] . همان, ص 69 .
[12] . همان, ص 68 .
[13] . ر.ک؛ عدة الداعی, ص 79, 81 , 152, 64 .

آداب دعا کردن

اهمیت دعا:

امام صادق علیه السلام: خدای عزوجل را بخوان و مگو کار گذشته است.
پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلم: بیشتر دعا کن که دعا قضا و قدر را برمی گرداند.
پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلم: دعا لشکری از لشکریان آماده خداست و قضا و قدر بایسته و حتمی را دور می سازد.
در حدیث قدسى آمده است: اى موسى! هر چه بدان نیاز دارى از من بخواه، حتى علف گوسفند و نمک غذایت را.
پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلم: هرگز ترس از قضا و قدر سود می بخشد، اما دعا در برابر آنچه فرود آمده و آنچه فرود می آید سود بخش است.
امام صادق علیه السلام: دعا از سلاح نیز کارگرتر است.
پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله و سلم: دعا اسلحه انسان با ایمان است.
امام صادق علیه السلام: بر تو با به دعا کردن، زیرا که آن شفای هر دردی است.
امام صادق علیه السلام: بر شما باد به دعا کردن، زیرا با هیچ چیز به مانند دعا به خدا نزدیک نمی شوید. دعا کردن برای هیچ امر کوچکی را به خاطر ناچیز بودنش رها نکنید زیرا حاجتهای کوچک نیز به دست همان کسی است که حاجتهای بزرگ به دست اوست.
امام صادق علیه السلام: دعا مخزن اجابت است، همچنان که ابر مخزن باران است.
امام صادق علیه السلام: بسیار دعا کن، زیرا دعا کلید هر رحمتی است و مایه روا شدن هر حاجتی و آنچه نزد خداست جز با دعا به دست نمی آید. هیچ دری نیست که بسیار کوبیده شود مگر اینکه به زودی به روی کوبنده باز گردد.
امام صادق علیه السلام: آداب دعا را رعایت کن. اگر شرایط دعا را به جا نیاوری منتظر اجابت مباش و بدان که اگر خدا ما را به دعا کردن فرمان نداده بود ولی ما خالصانه او را می خواندیم باز از روی فضل و کرم اجابت می کرد، چه رسد به اینکه خودش اجابت دعای کسی را که شرایط آن را به جا آورد ضمانت کرده است.
در اینجا مهمترین شرایط و آداب استجابت دعا را که از معصومین علیهم السلام روایت شده است ذکر می شود:
شرایط استجابت دعا:
1. شناخت:
امام صادق علیه السلام در پاسخ به گروهی که از آن حضرت پرسیدند: چرا ما دعا می کنیم اما مستجاب نمی شود؟ فرمودند: چون کسی را که می خوانید نمی شناسیدش. و نیز حضرت درباره آیه «فلیستجیبوا لی و لیؤمنوا بی» (پس دعوت مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند) فرمودند: یعنی بدانند که من می توانم آنچه را از من می خواهند به آنان بدهم.
2. عمل کردن به مقتضای شناخت:
امام صادق علیه السلام در پاسخ به این سوال که خداوند فرموده است: «ادعونی استجب لکم» (مرا بخوانید اجابتتان می کنم) پس چرا دعا می کنیم ولی دعایمان اجابت نمی شود؟ فرمودند: زیرا شما به عهد و پیمان خدا وفا نمی کنید. خداوند می فرماید: «اوفوا بعهدی اوف بعهدکم» (به عهد من وفا کنید به عهد شما وفا می کنم) به خدا قسم اگر به عهد خدا وفا می کردید، خداوند به عهد و پیمان شما وفا می کرد.
و نیز حضرت فرمودند: خداوند به موسی علیه السلام وحی فرمود: که ای موسی! مرا با دل پاک و زبان راست بخوان.
و نیز حضرت فرمودند: هرگاه بنده با نیتی راست و درست و دلی با اخلاص، خدای تبارک و تعالی را بخواند و به عهد خدای عزوجل نیز وفا کند دعایش مستجاب می شود. اما اگر خداوند عزوجل را بدون نیت و اخلاص بخواند، دعایش اجابت نشود. مگر نه اینکه خداوند متعال می فرماید: «اوفوا بعهدی اوف بعهدکم» (به عهد من وفا کنید به عهد شما وفا می کنم) پس کسی که وفا کند وفا می بیند.
3. پاکی درآمد:
امام صادق علیه السلام: هر که خوشحال می شود که دعایش مستجاب گردد کسب و کار خود را پاک گرداند و حق مردم را بپردازد. دعای هیچ بنده ای که مال حرامی در شکمش باشد یا مظلمه کسی به گردنش باشد، به درگاه خدا بالا نمی رود.
در حدیث قدسى آمده است: از تو دعا کردن است و بر من اجابت نمودن که هیچ دعایى از من محجوب نمى‏ماند مگر دعاى انسان حرامخوار.
رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم: کسى که دوست دارد دعایش مستجاب شود، خوراک و کسبش را پاک گرداند.
4. حضور و رقت قلب در هنگام دعا:
امام صادق علیه السلام: خدای عزوجل دعایی را که از دلی غافل و بی توجه سر زند اجابت نمی کند. پس هنگام دعا کردن با دلت (به خدا) روی آر و یقین بدان که در این صورت دعایت مستجاب می شود.
امام صادق علیه السلام: خداوند دعایی را که با سنگدلی همراه باشد مستجاب نمی کند.
امام صادق علیه السلام: هر زمان که بدنت به لرزه در آمد و چشمانت گریان شد و دلت تپیدن گرفت آن لحظه را (برای دعا کردن) غنیمت شمار که به تو توجه شده است.
امام صادق علیه السلام: هر زمان که به یکی از شما رقت قلب دست داد دعا کند، زیرا قلب تا خالص و پاک نشود رقت نمی یابد.

آداب دعا در نیایش های انبیا

دعا یگانه راه ارتباط بندگان به مبدأ بوده و تنها وسیله ای است که خدای متعال برای ارتباط با خود مقرر فرموده است، اگر این ارتباط و توجه به مبدأ نباشد، خدای منان عنایت خاصه ی خود را قطع خواهد فرمود. در این صورت، بندگان استعداد پذیرش این عنایت را از دست داده و مقتضای رحمت الهی را از کف می دهند. قرآن کریم این حالت را نوعی استکبار می داند آن هم از موجودی که هیچ حیثیتی جز حیثیت بندگی ندارد. (1) و از آنجا که هر یک از عبادت ها، آداب و اسرار و احکامی دارند، دعا نیز به منزله برجسته ترین عبادت، آداب و احکام و اسراری دارد. امام صادق (ع) فرموده اند: «احفظ آداب الدعاء و انظر من تدعو و کیف تدعو» بر آداب دعا محافظت کن و ببین چه کسی را می خوانی و چگونه می خوانی؟ (2) قرآن کریم از خلال نیایش های انبیا، آداب دعا و احکام آن را مطرح کرده است و ما در این پژوهش ضمن آوردن نیایش های انبیا با آداب و احکام دعا آشنا می شویم

دعا و نیایش

«دعا آن است که کسی را با صدا و کلام خود متوجه خود کنی.» (3) و در «لسان العرب» آمده است: «دعا الرجل ناداه» او را صدا زد. (4)
علامه طباطبایی «دعا» را آن می داند که از قلب برخیزد و زبان فطرت آن را طلب کند، نه این که زبان هر طور خواست حرکت کند. بدان معنا که انسان چنین حقیقتی را در باطن جان خود می شناسد و به طور روشن آن را می فهمد. (5) ویژگی مهم این تعریف آن است که شامل دعای تکوینی نیز می شود. از این رو علامه طباطبایی در ذیل همان عبارت، با کمی فاصله می نویسند:
لذا می بینید که خدای متعال حتی آنچه را که زبان در آن دخالت ندارد سؤال شمرده و در قرآن کریم فرموده: آنچه را سؤال کرده اید به شما عطا شده است. و اجمال مطلب آن که نعم الهی قابل ذکر و سؤال و احصاء نیست و هرگز با زبان آن را نخواسته اند. (6)
شاید بتوان از مجموع آنچه گفته شد: چنین استفاده کرد که بهترین و جامع ترین تعریف برای دعا، همان «طلب به معنی عام» است که شامل تمامی اقسام دعا، حتی -دعای تکوینی- نیز می شود.
عنایت انبیا به دعا و اصرار بر آن در همه حال، نمونه ای از ادب انبیا در برابر خالق است. انبیا در هنگام دعا هرگز خود را نمی بینند و عزم تماشای معشوق را دارند که خویش را در نهان و عیان بر دل و دیده ی انسان نمایانده است. چنین است که دعا بیش از هر عامل و سبب دیگر در نیل به فلاح مؤثر می باشد و در واقع راهی کوتاه و مستقیم به سوی خداوند تلقی می شود و دعا به منزله ی برجسته ترین عبادت، آداب و احکام و اسراری دارد. به عنوان نمونه یکی از «آداب دعا» که خداوند پیامبرش را تعلیم می دهد، این است که دعا را آهسته و با تضرع و ناله مطرح کنیم. و در دل خویش، پروردگارت را بامدادان و شامگاهان با تضرع و ترس، بی صدای بلند، یاد کن و از غافلان مباش. (7)
در تفسیر گرانقدر المیزان، «تضرع» از «ضراعت» به معنای تملق توأم با نوعی خشوع و خضوع آمده و «خیفه» را نوع مخصوصی از ترسیدن گرفته و مراد از آن را نوعی که با ساحت مقدس خداوند مناسب است، می داند

آداب و شرایط دعا
دعا رابطه‌ی معنوی میان خالق و مخلوق و رشته‌ی پیوند میان عاشق و معشوق است. «دعا، یاد دوست در دل راندن و نام او بر زبان آوردن و کلید عطا و وسیله‌ی قرب الی الله و مخ عبادت و حیات روح است.»[1] دعا روی آوردن بنده‌‌ی فقیر محتاج بر درگاه خداوند بی‌نیاز و مشتاق است. چنان مشتاق بندگان خویش است که فرمود: «اگر به درگاه من نیایید و از من چیزی درخواست نکنید به شما توجهی نمی‌کنم».[2] پس در این حال که حق‌تعالی باب دعا و مناجات را به روی بنده‌ی خود گشوده و به او اجازه‌ی حضور در محضر خود داده، بنده نیز باید ادب مقام مقدس ربوبیت را نگه دارد و چنان رفتار کند که سزاوار مقام حق تعالی است.

در این نوشتار با استفاده از قرآن کریم و احادیث معصومین، اشاره‌ای اجمالی به شرایط و آداب دعا شده است و از آنجایی که شرط تحقق هرچیزی مهمتر از آداب به جا آوردن آن است اول شرایط دعا را ذکر می‌کنیم سپس به بیان آداب آن می‌پردازیم.
شرایط دعا
به نظر می‌رسد دعا تنها دو شرط دارد که با فراهم آمدن آنها دعا محقق می‌شود.
اول: دعا حقیقی باشد؛ همیشه آنچه را انسان از خدا می‌خواهد، خیر و خوبی است و هیچ‌گاه شر و ضرر را طلب نمی‌کند. اگر انسان آنچه را می‌طلبد در واقع به ضرر او باشد مثلاً گناه باشد یا سبب گناه شود، این یک درخواست حقیقی نیست چرا که اگر حقیقت امر را می‌دانست، هیچ گاه آن را درخواست نمی‌کرد. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «ای دعا کننده هیچ گاه امر نشدنی و یا گناه درخواست مکن»[3] چرا که اینها خیر نیستند اما تو، آنها را خیر می‌پنداری؛ مثلاً تشنه‌ای برای رفع عطش ظرف مایعی را به خیال اینکه آب است طلب می‌کند و نمی‌داند آن ظرف پر از زهر است در حالیکه اگر می‌دانست هیچ گاه آن را طلب نمی‌کرد، در حقیقت او آب می‌خواهد نه زهر. قرآن کریم در رابطه با این درخواست غیر حقیقی انسان می‌فرماید:
انسان همان گونه که خیر را طلب می‌کند، همان طور شر را طلب می‌کند (اسراï؛€ / 11)
دوم: با اخلاص باشد؛ قرآن کریم می‌فرماید: خداوند را با اخلاص بخوانید (اعراف/ 29)
گاهی دعای انسان حقیقی است، یعنی آنچه را می‌خواهد، در واقع خیر است «لیکن در دعا خدا را نمی‌خواند به این معنا که به زبان از خدا مسالت می‌کند ولی در دل همه‌ی امیدش به اسباب عادی یا امور وهمی است.»[4] امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «وقتی کسی از شما چیزی از خداوند درخواست می‌کند و انتظار اجابت دارد باید از همه‌ی مردم مایوس باشد و امیدش فقط به خدا باشد. وقتی خداوند از قلب بنده‌اش این را بداند هر چه درخواست کند به او می‌دهد. خداوند به عیسی فرمود: ای عیسی همچون بنده‌ی محزون در حال غرق شدن که هیچ یاوری ندارد، مرا بخوان».[5]

آداب دعا

فیض کاشانى - بر اساس روایات - ده چیز را از آداب دعا ذکر نموده است :
مترصد بودن اوقات شریفه ؛ از روزها مانند روز عرفه که روز نهم ذیحجه است . و از ماه ها ماه رمضان و از ایام هفته روز جمعه و از اوقات هنگام سحر یعنى آخر شب نزدیک به صبح که در فضیلت تمام این اوقات روایت شده است و در این مواقع دعا به اجابت مى رسد.
غنیمت شمردن حالات شریفه ، مانند حالى که دوصف کفر و اسلام روبرو مى شوند و آن حالت انقطاع است و دعا در آن حال به اجابت مى رسد. روایت شده است از حضرت صادق علیه السلام که فرمود: اطلبواالدعا فى اءربع ساعات عند هبوب الریاح و زوال الافیاء و نزول المطر و اول قطرة من دم القتیل المومن فان ابواب السماء تقتح عندهذة الاشیاء
در چهار ساعت (وقت ) دعا کنید و وخواسته هاى خود را از خد بخواهید: هنگام وزش بادها و هنگام زوال ظهر و هنگام نزول باران و هنگامى که اول قطره خون شهید در راه خدا به زمین ریخته مى شود که در این اوقات درهاى آسمان گشوده مى شود.
و همچنین هنگام اقامه نماز و بین اذان و اقامه و در حال روزه که در تمام این حالات دعا مستجاب است .
روبه قبله دعا کند و دستهاى خود را طورى بلند که زیر بغل او ظاهر گردد، سلمان نقل مى کند که پیغمبر اکرم فرمود: ان ربکم حى کریم یستحى من عبده اذا رفع یدیه الیه ام یردهما صفرا
پروردگار شما زنده و حیات بخش و بزرگوار است ، از بنده خود حیاء مى کند که دست او به طرفش بلند شود و او را دست خالى برگرداند.
خفض الصوت یعنى در هنگام دعا کردن نه آواز خود را خیلى بلند و نه خیلى آهسته بلکه حال متوسط داشته باشد. در روایت دارد هنگامى که پیغمبر اکرم به مدینه مهاجرت کرد وقتى نزدیک مدینه رسیدند مردم صداى خود را به تکبیر بلند کردند، حضرت فرمود:
یا ایها الناس ان الذى تدعون لیس باصم ولا غائب ان الذى تدعون بینکم و بین اعناق رکابکم
آن خدایى را که شما مى خوانید نه کر است و نه غائب و به تحقیق آن کس را که شما مى خوانید همیشه با شما است و از رگ کردن به شما نزدیکتر است .
در دعا خود را به زحمت قافیه سنجى مقید نکند؛ زیرا حال دعا کننده حال تضرع است و تضرع با تکلف سازگار نیست چنانچه خداى تعالى مى فرماید: ادعواربکم تضرعا و خفیه انه لایحب المعتدین
خدا را با تضرع و پنهانى بخوانید که خدا متجاوزین را دوست ندارد.

آداب دعا

آداب قبل از دعا
پرهیز نمودن از حرام خوارگی ، حسن ظن داشتن به خدا ،صدقه دادن ، خود را معطر و خوشبوکردن
به مسجد رفتن و یا رو به قبله قرار گرفتن ، وضو گرفتن و خود را طهارت ساختن

آداب هنگام دعا
گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در ابتدای دعا، مقدم داشتن مدح و ثنای حضرت حق بر دعا و حاجت
مقدم داشتن صلوات بر دعا و حاجت ، اعتراف به گناهان ، استغفار از گناهان ، توسل جستن به معصومین
توجه قلبی به دعا، اظهار خضوع و خشوع در دعا ، نام بردن حاجت در دعا ، در پنهانی و خفا دعا کردن
عمومیت دادن دعا ، دسته جمعی دعا کردن ، مقدم داشتن دیگران بر خورد در دعا ، بلند کردن دستها هنگام دعا
سجده نمودن در دعا ، اصرار و پافشاری داشتن در دعا ، ترک شتاب در دعا ،در غیاب برادران دینی دعا کردن
گریه کردن و اشک از چشم جاری ساختن

آداب پس از دعا
صلوات بفرستد ، دست بر سرو صورت کشد ، بگوید ماشاءالله لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم
مواظبت نماید تا مرتکب گناه نشود ، دست از دعا نکشد و پیوسته مأنوس با دعا باشد
برگرفته از کتاب راز و رمز نیایش / اسدالله اسدی گرمارودی

آداب و شرایط دعا

دعا رابطه‌ی معنوی میان خالق و مخلوق و رشته‌ی پیوند میان عاشق و معشوق است. «دعا، یاد دوست در دل راندن و نام او بر زبان آوردن و کلید عطا و وسیله‌ی قرب الی الله و مخ عبادت و حیات روح است.»[1] دعا روی آوردن بنده‌‌ی فقیر محتاج بر درگاه خداوند بی‌نیاز و مشتاق است. چنان مشتاق بندگان خویش است که فرمود: «اگر به درگاه من نیایید و از من چیزی درخواست نکنید به شما توجهی نمی‌کنم».[2] پس در این حال که حق‌تعالی باب دعا و مناجات را به روی بنده‌ی خود گشوده و به او اجازه‌ی حضور در محضر خود داده، بنده نیز باید ادب مقام مقدس ربوبیت را نگه دارد و چنان رفتار کند که سزاوار مقام حق تعالی است.

در این نوشتار با استفاده از قرآن کریم و احادیث معصومین، اشاره‌ای اجمالی به شرایط و آداب دعا شده است و از آنجایی که شرط تحقق هرچیزی مهمتر از آداب به جا آوردن آن است اول شرایط دعا را ذکر می‌کنیم سپس به بیان آداب آن می‌پردازیم.

آداب دعا

همان طور که تلاوت قرآن سخن گفتن خدا با بندگان است دعا کردن سخن گفتن بندگان با معبود یکتا است و این همان چیزى است که به دعا ارزش مى‏دهد و حال دعا را از تمام حالات برتر مى‏کند، مخصوصاً اگر دعاهایى باشد که لبهاى گهربار معصومین (علیهم السلام) صادر شده باشند که رهبر کبیر انقلاب اسلامى، امام خمینى (قدس سره) آنها را قرآن صاعد نامید.
معلوم است که چنین حالتى داراى آدابى است.
مهمترین مسأله در آداب دعا توجه قلب است به مبدأ اعلى چه اگر روزى قلبت به سوى خدا نباشد دعایت سزاوار استجابت نیست بلکه جا دارد که توجهى به تو نشود، همان طور که در زندگى دنیا اگر کسى به سوى تو رو نکند سزاوار نیست که تو متوجه او باشى مثلاً چون با کسى مواجه شوى که بدانى از صحبت کردن با تو غافل است و از ماندن در کنار تو روى برمى‏گرداند سزد که از صحبت کردن با او روى بگردانى و جوابش نگویى.
امام صادق (علیه السلام) مى‏فرماید: هر کس مى‏خواهد منزلت خود را نزد خداوند بداند، منزلت خدا را نزد خود بنگرد زیرا خداى تعالى همان منزلتى را نزد خود به بنده مى‏دهد که بنده‏اش آن را در نزد خود به خدا داده است‏(148)
و امیرالمؤمنین على (علیه السلام) مى ‏فرماید: خدا به دعاى شخص غافل توجه نمى‏کند(149).
یکى دیگر از آداب دعا این است که انسان حاجت خود را ذکر کند.
و دیگر اینکه به صورت عمومى دعا کند و در حال دعا گریان باشد، و قبل از آنکه از خدا چیزى بخواهد به گناهانش اعتراف کند و قبل از آنکه حاجتى برایش پیش آید به دعا روى آرد و در نیازها و خواسته‏هایش جز بر خدا اعتماد نکند و دعا را به صورت نغمه‏ هاى موسیقى نخواند.
امام صادق (علیه السلام) مى‏فرماید: آداب دعا را مراعات کن و توجه کن که چه کسى را مى‏خوانى و چگونه مى‏خوانى و براى چه مى‏خوانى و عظمت و کبریاء خدا را تصدیق کن و یقین داشته باش که بر آنچه در اندرون تو مى‏گذرد و آنچه از حق و باطل در ضمیر تو نهفته است آگاه است و راههاى نجات و هلاکتت را بشناس مبادا که چیزى را از خدا بخواهى که مى‏پندارى مایه نجات توست در حالى که باعث هلاکت و نابودیت مى‏شود. زیرا خداى تعالى مى ‏فرماید: انسان در درخواست نیکى‏ها شر طلب مى‏کند و انسان بسیار عجول است. (سوره اسراء، آیه 11)
پس تفکر کن چه مى‏خواهى و براى چه مى‏خواهى.
و دعا این است که تمام وجودت اجابت پروردگار باشد، دلت در راه دیدن او آب شود و اختیار از کف دهى و به طور کلى ظاهر و باطن امور را به خدا تسلیم کنى.
پس اگر شرائط دعا را به جا نیاوردى انتظار اجابت نداشته باش زیرا خدا به اندرون ما و پنهانى‏ترین اشیاء آگاه است چه بسا خدا را به چیزى خوانده‏اى که او خلافش را در تو مى‏داند.
بدان که اگر خدا به ما دستور دعا کردن نداده بود و ما مخلصانه دعا مى‏کردیم با رحمت خود دعاى ما را مستجاب مى‏کرد آیا مى‏توان گفت اکنون که اجابت دعا را براى کسانى که با شرایط، دعا مى‏کنند ضمانت کرده اجابت نمى‏کند.
سپس حضرت چنین اضافه مى‏کند اگر این شرایطى را که برایت گفتم فراهم کردى و مخلصانه دعا خواندى، مژده مى‏دهم تو را به یکى از این سه هدیه:
1 - یا به زودى آنچه را خواستى به تو مى‏دهد.
2 - و یا براى آخرت تو بیشتر از آنچه خواستى ذخیره مى‏کند.
3 - و یا بلائى را از تو برمى‏گرداند که اگر مى‏رسید تو را هلاک مى ‏کرد(151).
از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که وقتى آیه: امن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء(آیا آن کیست که چون افراد بیچاره او را بخوانند جوابشان گوید و از آنان رفع گرفتارى کند. (سوره نمل، آیه 62))را تلاوت فرمود.
از حضرت سؤال شد چرا ما دعا مى‏کنیم و دعایمان مستجاب نمى‏شود حضرت فرمود: چون شما کسى را مى‏خوانید که او را نمى‏شناسید و چیزى مى‏خواهید که آن را درک نمى‏کنید.

آداب دعا کردن

1. حضور قلب .

2. خضوع و فروتنى .
3. امیدوارى .
4. شناخت خدا و اعتقاد به قدرت او و علم به نیاز.
5. امیدوارى به خدا و قطع امید از دیگران .
6. پرهیز از گناه به ویژه ستم مالى و آبرویى به مردم .
7. گریستن . روایت شده است :بین بهشت و جهنم ، گردنه اى است که کسى از آن عبور نمى کند، مگر کسانى که از ترس خدا، خیلى گریه کرده باشند.
8. سپاس و ستایش خداوند.
9. ذکر نامهاى خدا که مناسب دعایش مى باشد و نیز گفتن نعمتهاى خداوند و شکر آن ، بیان گناهان و آمرزش خواستن براى آنها.
10. درنگ و عجله نکردن و اصرار و پافشارى در دعا. زیرا خداوند درخواست کننده لجوج را دوست دارد و حداقل پافشارى این است که دعاى خود را سه بار تکرار کرده و خواسته خود را سه بار بگوید.
11. پنهان دعا کردن . زیرا هم فرمان خداوند را که مى فرماید: در پنهان دعا کنید اجابت کرده و هم از آفت ریا دور مى ماند. روایت شده است : دعاى پنهانى ، برابر با هفتاد دعاى آشکار است .
12. شریک ساختن دیگران در دعا.
13. با دیگران دعا کردن . دعا در جمع نیز باعث اجابت است . بهترین جمعیت براى دعا، چهل نفر است . چهار نفر هم مى توانند هر کدام ده بار دعا کنند و اگر نتوانست در جمع دعا کند، خود نیز مى تواند چهل بار دعا کند.
14. تضرع در دعا به همراه قلب خاضع و بدن متواضع و چاپلوسى . خداوند به حضرت موسى علیه السلام وحى کرد: موسى ! هنگامى که مرا مى خوانى ترسان باش ، صورت خود را خاک آلوده کن و با اعضاى مهم بدنت ، برایم سجده کن ... قلبت را با ترس از من بمیران . زنده دل و کهنه لباس باش ...
15. صلوات فرستادن بر محمد صلى الله علیه و آله و آل او علیه السلام در اول و آخر دعا باعث اجابت دعا است .
16. پاکدلى و روى آوردن با تمام وجود به خداوند.
17. دعاکردن قبل از بلا.
18. شریک نمودن دیگران در دعا و قبل از خود، آنان را دعا کردن .
19. بلند کردن کف دستها هنگام دعا.
20. در دست داشتن انگشترى عقیق یا فیروزه . از امام صادق علیه السلام روایت شده : هیچ کف دستى به سوى خداى متعال بلند نشده است که نزد او محبوبتر باشد از کفى که انگشتر عقیق در آن است .
21. صدقه دادن قبل از گناه ، باعث اجابت دعا مى گردد.
22. انتخاب اوقات مخصوصى براى دعا، مثل شب و روز جمعه ، بین ظهر و عصر روز چهارشنبه براى نفرین کردن کفار، وقت نماز عشاء، یک ششم اول از نیمه دوم شب ، آخر شب تا طلوع فجر، بین طلوعین ، سه شب قدر در ماه رمضان که برترین آن شب بیست و سوم است ، شبهاى احیاء که عبارتند از: شب اول رجب ، نیمه شعبان ، عید فطر و قربان و روز عرفه ، فطر و قربان ، هنگام وزیدن بادها، باریدن باران ، از بین رفتن سایه ها و ریختن اولین قطره خون مقتول مؤ من ، هنگام اذان ظهر و از طلوع فجر تا طلوع خورشید، بعد از نمازهاى واجب ، وتر، فجر و نماز ظهر و مغرب .
23. مکانهاى خاص نیز به اجابت دعا کمک مى کنند. مانند: راءس الحسین و مکانى که زیر گنبد آن قرار دارد.
24. حالات عالى مانند رقت قلب .
25. طهارت ، نماز و روزه .(2)