نگاهی به رنگها در قرآن 
رنگ کیفیتی است که از ظاهر چیزی دیده می‌شود مانند سفیدی، سرخی، سبزی، زبیدی1 و…. تاج العروس گفته است: رنگ کیفیتی است که از قرمزی و زردی و جز آن به وسیله چشم درک می‌شود.2 ابن‌منظور در این باره گوید: رنگ هیأتی است چون سیاهی و قرمزی، رنگ هر شئ چیزی است که باعث تمایز آن شئ‌از شئ دیگری می‌شود.3 بنابراین باید گفت که رنگ از مفاهیم بسیار واضح و معروف درمیان عرف و فرهنگ‌های عمومی است، به گونه‌ای که برخی از اهل لغت نیازی به تعریف آن ندیده‌اند.4 نکته مهم تفاوت آن با نور است، که در قسمت بعد بدان می‌پردازیم.
مفهوم نور
دیدگاه عرف و علم فیزیک
مفهوم نور نیز چون رنگ از نظر عرفی بسیار بدیهی و غیر قابل نیاز به توضیح است. شیخ سهروردی در این‌باره می‌فرماید: «ان النور لایحتاج الی تعریف…، لا شئ‌اظهر من النور فلا شئ اغنی منه عن التعریف»5؛ نور به تعریف احتیاج ندارد؛ زیرا هیچ چیزی ظاهرتر از نور نیست. از این رو هیچ چیز در تعریف بی‌نیاز‌تر از نور نیست.
ملاصدرا نیز در این باره می‌گوید: «النور غنی عن التعریف کتعریف المحسوسات»6؛ نور چون دیگر امور حسی، مستغنی از تعریف است.
علامه طباطبایی می‌فرماید: مفهوم نور واضح است. نور چیزی است که به وسیله آن اجسام ستبر و متراکم، قابل رؤیت می‌شوند.7
برخی از پژوهشگران در تعریف نور از دیدگاه علم فیزیک گفته‌اند: تابش مرئی الکترو‌مغناطیس است که در خلأ‌با سرعت298000 کیلومتر در ثانیه انتشار پیدا می‌کند.8
نرمان. مان، درباره مفهوم فیزیکی نور گوید: درباره نور چنین تصور می‌شود که از ترکیب امواج الکترو مانیتیک و امواج انرژیِ‌نورانی که از یک منبع مثل خورشید سرچشمه می‌گیرد، تشکیل می‌شود.9
دهخدا، نور سفید را مجموعه هفت رنگ ـ‌و نه هفت نور‌ـ دانسته، گفته است: رنگهای اصلی که به وسیله منشور ظاهر می‌گردد، هفت رنگ است: قرمز، نارنجی، زرد، سبز، آبی، نیلی و بنفش.
نیوتن دانشمند معروف قرن هیجدهم، نخستین بار حدس زد که باید نور سفید مجموعه این رنگها باشد. این امر را به وسیله گردش صفحه معروف خودش آزمود و ثابت کرد مجموعه این رنگها با هم، اثر نور سفید بر چشم می‌گذارند.10 البته تعبیر دهخدا خالی از تسامح نیست و صحیح ـ‌همانگونه که مان و دیگران گفته‌اند‌ـ این است که گفته شود نور سفید، مجموعه هفت نور و یا به تعبیر دقیق‌تر، مجموعه همه امواج نوری است.11
تفاوت رنگ و نور
در اینکه نور و رنگ تفاوت دارند یا نه، پاسخ‌های گوناگونی از سوی فلاسفه و دانشمندان داده شده است. صدر المتألهین در این باره گوید: برخی بر این باوراند که رنگ، حقیقتی ندارد و کلیه رنگها خیالی‌اند و سفیدی به نور و سیاهی به ظلمت باز می‌گردد و دیگر رنگها از تفاوتی که در ترکیب اجسام شفاف با هوا وجود دارد، تخیل می‌شوند. ولی پژوهشگران گویند که رنگها کیفیّاتی حقیقی هستند؛ گرچه در مواردی تخیلی‌اند.12
ملا صدرا نور و رنگ را چون ماهیت و وجود می‌داند که در هر شی‌ای بالذات، یکی هستند و به اعتبار متغایر.13
ملاصدرا در توضیح مطلب فوق گوید: زیرا مفهوم نور به وجود خاصی که عارضِ‌برخی از اجسام می‌شود، باز می‌گردد و ظلمت یعنی عدم آن وجود خاص؛و سایه یعنی عدم فی الجمله آن وجود خاص؛رنگ، ترکیبی است با صورت‌های مختلف میان حاملِ‌این وجود نوری و حامل عدم آن. وی در ادامه با اشاره به ضعف سخن کسانی که رنگها را زاید بر مراتب ترکیب نورها می‌دانند، نتیجه گرفته که هم صحیح است بپذیریم نور، ظهور رنگ است و هم صحیح است که بگوییم نور، رنگ نیست. زیرا از آن جهت که نور است، مختلف نیست و ترکیب با عدم یا ظلمت در آن راه ندارد، به خلاف رنگها که مختلف‌اند.14
نتیجه‌ای که به طور خلاصه از سخن ملاصدرا می‌توان گرفت، این است که نور و رنگ دو‌مفهوم متغایر‌اند ولی مصداقاً‌یکی هستند. بنابراین تفکیک دقیقی از آنها در جهان خارج نمی‌توان ارائه کرد.
شهید پاک‌نژاد ضمن بحث از رنگ سفید گفته است: «قرآن هم اولین اشعه‌های ارسالی از طرف خورشید را به رنگ سفید معرفی فرموده: «کلوا واشربوا حتی یتبین لکم الخیط الابیض من الخیط الاسود» (بقره، 2/187)
وی در دنباله مطلب، طی نتیجه‌ای که از کاربرد رنگهای سفید در قرآن گرفته، می‌گوید: «به طوری که ملاحظه فرمودید، بسط دانه رنگ سفید از ظاهر جماد هست تا رخساره بهشتیان…»15چنانکه پیداست ایشان بر اشعه‌های ارسالی از سوی خورشید به زمین و نور رخسار بهشتیان، رنگ اطلاق کرده است.
برخی از محققان در توضیح رنگهای اصلی و منشأ نور سفید گفته‌اند: «رنگهای اصلی… هفت رنگ است… نیوتن… نخستین بار حدس زد که باید نور سفید مجموعه این رنگها باشد… و ثابت کرد مجموعه این رنگها با هم، اثر نور سفید بر چشم می‌گذراند.»16
در عبارت فوق، نور سفید مجموعه هفت رنگ دانسته شده است. برخی دیگر در این باره گفته‌اند: «آنچه ما رنگ می‌نامیم، به درازای موج نور بستگی دارد. چنانکه طول موج رنگ قرمز بیش از سایر رنگهاست و بنفش دارای کوتاه‌ترین طول موج می‌باشد و درازای رنگهای دیگر، میان این دو مقدار است.»17
بنابراین متوجه می‌شویم که دانشمندان علوم تجربی نتوانسته‌اند تمایز دقیق و آشکاری میان نور و رنگ بیان کنند و با نوعی تسامح از آن گذشته‌اند، اما کسانی چون ملاصدرا تفاوت میان آنها را بیان کرده‌اند.
رنگ در قرآن
در قرآن از رنگهای زرد، سبز، سفید، قرمز و سیاه به صراحت یاد شده و از رنگهای دیگر به اجمال.
جدای از رنگهای طبیعی و حسی، از رنگ دیگری نیز در قرآن سخن به میان آمده و آن رنگ الهی است. در آیه 138 سوره بقره در این باره می‌خوانیم: «صبغةاللّه ومن احسن من اللّه صبغة ونحن له عابدون»؛ رنگ خدایی [بپذیرید] و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر؟! و ما تنها او را می‌پرستیم.
این آیه، دنباله آیاتی است که خداوند از مردم خواسته است، به او و دستورات وحیانی او که بر رسول خدا(ص) و دیگر پیامبران نازل کرده، ایمان بیاورند و از تفرقه بپرهیزند. در این آیه از چنین ایمانی، به رنگ الهی تعبیر شده است.18
بخش اوّل
رنگ‌هایی که به اجمال یاد شده‌اند:
در قرآن مجید ضمن چند آیه به بسیاری از رنگهای موجود در طبیعت اشاره شده است:
1. آیه 27 و28 سوره فاطر؛رنگهای نباتات و حیوانات و انسان
«الم تر ان الله انزل من السماء‌ماءً فاخرجنا به ثمرات مختلفاً‌الوانها…. ومن الناس والدواب والانعام مختلف الوانه کذلک انما یخشی اللّه من عباده العلماء‌ان الله عزیز غفور»؛ آیا ندیدی خداوند از آسمان، آبی فرو فرستاد که از آن میوه‌هایی رنگارنگ بر آوردیم…؟! و از انسان و جنبندگان و چهارپایان انواعی با رنگهای مختلف آفریدیم. حقیقت این چنین است که از میان بندگان خدا تنها دانشمندان از او می‌ترسند. خداوند عزیز و غفور است.
2. آیه22 سوره روم؛رنگهای تیره‌های گوناگون انسان
«ومن آیاته خلق السموات والارض واختلاف السنتکم والوانکم إن فی ذلک لآیات للعالمین»؛ و از جمله نشانه‌های خداوند، آفرینش آسمانها و زمین و تفاوت زبانها و رنگهای شماست. در این موضوع، نشانه‌هایی است برای اندیشمندان.
شهید پاک‌نژاد درباره شگفتیها و وجه اعجازی این دو آیه گوید:
الف) به رنگهای گوناگون جمادات و نباتات و حیوانات اشاره شده است.
ب) در رأس هر سه مطلب یعنی در آغاز آیه، سخن از نزول باران است و به دنبال آن، ابتدا به رنگهای نباتات و بعد جمادات و آنگاه انسان و جنبندگان و انعام اشاره شده است. و ما می‌دانیم رابطه نباتات با آب باران و رنگها، بیشتر از جمادات و جمادات بیشتر از انسان و جنبندگان و انعام است. بدین معنا که با نزول باران ـ‌که در هر عمل شیمیایی وجود آب لازم است‌ـ گیاهان، رابطه رنگی فتوسنتزی کلروفیلی داشته و جمادات با عوالم شیمیایی رنگین شده و حیوان و انسان نیز با اعمال شیمیایی مخصوص، پیگمانها و رنگدانه‌های خود را می‌سازند و قرآن به هر سه قسمت اشاره کرده است.19
3. آیه 13 سوره نحل؛ رنگهای متنوع و گوناگون نعمتها
«وما ذرأ لکم فی الارض مختلفاً‌الوانه ان فی ذلک لایة لقوم یذکرون»؛ و آنچه را که خداوند برای شما در زمین به رنگهای مختلف آفرید [نیز مسخر شما ساخت] در این موضوع، نشانه روشنی برای گروهی که متذکر می‌شوند، وجود دارد.
واژه «ذرأ» به معنای «خلق»20 و «ما ذرأ» شامل کلیه نعمت‌هایی است که خداوند متعال در روی زمین برای رفاه انسان ایجاد و در اختیار او قرار داده است. طبرسی ذیل این آیه گوید: «یعنی خداوند برای پایداری بدنهای شما پوشیدنیها و خوردنیها و مناکح را در زمین آفرید. این آیه شامل انواع حیوانات و نباتات و معادن و جز آن از نعمتها می‌گردد.»21
4. آیه 69 نحل؛ رنگهای متفاوت عسل
«ثم کلی من کل الثمرات فاسلکی سبل ربک ذللاً‌یخرج من بطونها شراب مختلف الوانه فیه شفاء‌للناس ان فی ذلک لایة‌لقوم یتفکرون»؛ سپس از تمامی ثمرات و شیره گلها بخور و راه‌هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است، براحتی بپیما. از درون شکم آنها نوشیدنی‌ای با رنگهای مختلف خارج می‌شود که در آن برای مردم شفاست. به یقین در این موضوع، نشانه روشنی برای اندیشمندان وجود دارد.
رنگهای گوناگون عسل و نیازهای آدمی
از آنجایی که خداوند مهربان به حالت‌های مختلف انسانی و گرایش‌های گوناگون او نسبت به رنگ خوردنیها و نوشیدنیها توجه داشته، عسل را نیز به رنگهای متفاوتی خلق و در اختیار انسان قرار داده است. و این واقعیتی است که نوع بشر از قدیم الایام تا کنون رعایت می‌کرده، سفره غذای خویش را با خوردنی‌های متفاوت و ملوّن، تزیین می‌کرده است. و امروزه هم انسان از راه عناصر طبیعی و یا غیر طبیعی و به وسیله مصنوعات شیمیایی یا ترکیبی از محصولات طبیعی و شیمیایی به رنگ غذاها و نوشیدنیها و تزیین آنها می‌پردازد. شهید پاک‌نژاد درباره رنگهای مختلف عسل که متأثر از گیاه مورد استفاده زنبور است، گوید:
«بر حسب آنکه زنبور بر چه گلی و ثمره‌ای نشسته و از آن بهره‌ای برای بوجود آوردن عسل برداشته، رنگ آن تفاوت می‌کند. چنانچه عسل گلِ‌زیزفون (شیر‌دار)، قهوه‌ایِ‌تار، و از زیزفون نقره‌ای، سفید، از شمشاد، بی‌رنگ، از تیره خردلها، زرد رنگ (خردل سفید با رنگ سفید)، از مارچوبه و تیره ماش و باقلا، مایل به سبز، و از phacelie، عسل سفید و از فامیل Pseudoacasia، سفید، از سوفراژ اپونیکا، زرد، از شبدر سفید، سفید، از اسپرسها، سفید، از نعناعیان، عسل روشن، از رومادنیها، زرد طلایی، از بادرنجویه، عسل سفید، [از] تمشک، سفید [از] گل گاو‌زبانیان، روشن، [از] سارازینها، قرمز، [از] گالئوبسیها، خرمایی رنگ، [از] پیسین‌لی (pissenlit)، خوشرنگ طلایی، [از] سانتوره، آبی مایل به سبز، [از] فروگینوم، سفید، [از] آویکولار، کم رنگ، [از] ارالیاسه‌ها، سفید، [از] نارنج‌ها، سفید، [از] شوندها، سفید و حتی نوعی ساپین داسه‌ها، عسل سیاه رنگ می‌دهند.»22
مسائل زیست‌شناختی آیه 69 نحل
از آیه 69 سوره نحل بخوبی می‌توان فهمید که میان رنگ گلها و محصولی که زنبور عسل تولید می‌کند، ارتباط مستقیمی وجود دارد. حتی برخی گویند که در آیه شریفه به این نکته توجه شده که رنگ عسل در تأثیر بر بیماریها دخالت دارد و به علاوه در آیه مزبور به طور ضمنی اشاره شده که عسل در زمره شیرینی‌هاست. زیرا رنگ گلها از قندهای گیاهی است و بالتبع محصول آن یعنی عسل هم شیرین خواهد بود. دکتر پاک‌نژاد در این باره گوید:
«در اینجا توجه فرمودید که قرآن بین رنگ گل‌هایی که از آن بهره‌برداری شده و رنگ عسلها چگونه ارتباط برقرار کرده و چگونه عسل را در زمره غذاهای شفا‌بخشی در آورده که رنگشان در این امر دخالت دارد. و نیز عسل را جزو شیرینی‌ها محسوب داشته؛زیرا همان‌طور که گفتیم رنگ گلها نیز از قندهاست.23
شهید پاک‌نژاد در جایی دیگر مشابه مطالب پیشین را گفته و افزوده است که: اثر درمانی هر‌عسلی، اثر درمانی همان گیاهی است که از آن ساخته شده است: «در آیه مربوط به عسل [آیه 69 سوره نحل] شفای آن را بسته به رنگ عسل دانسته؛و چون رنگ عسل بیشتر مربوط به رنگ و اثر گیاهی است که مورد استفاده زنبور قرار گرفته، از این رو شفای هر رنگی از عسل، اثر شفا دهندگیِ‌همان گیاهِ‌مورد استفاده را دارد.24
5. آیه21 زمر؛رنگهای گوناگون گیاهان
«الم تر انّ الله انزل من السماء‌ماءً فسلکه ینابیع فی الارض ثم یخرج به زرعاً‌مختلفاً‌الوانه…»؛ آیا ندیدی خداوند از آسمان، آبی فرو فرستاد و آن را به صورت چشمه‌هایی وارد زمین نمود، سپس با آن زراعتی به عمل آورد که رنگهای گوناگونی دارد؟!
بخش دوم
رنگ‌هایی که به تفصیل یاد شده‌اند:
1. زرد
رنگ زرد انواع متنوعی دارد و تمامی آنها زیبا نیست. در قرآن مجید از رنگ زرد و برخی از انواع آن سخن به میان آمده و تعدادی از مصادیق زشت و زیبای آن به تصویر کشیده شده است:
الف) زرد لیمویی
قرآن کریم به زرد گاوی و به تعبیری زرد لیمویی در آیه69 سوره بقره این‌گونه اشاره فرموده است: «صفراء‌فاقع لونها تسّر الناظرین». این آیه در دنباله آیات67 و68 سوره بقره درباره ویژگی‌های گاوی بوده که خداوند در راستای یافتن قاتل فردی از قوم حضرت موسی(ع) دستور ذبحش را به آنان داده بود و این قومِ‌کوته فکر با پرسش‌های مکرر خود ـ‌که بهانه‌هایی بیش نبود‌ـ به دنبال دانستن خصوصیات دقیق آن گاو بودند و سرانجام با آنکه به اطلاعات مورد نظر خویش رسیدند، ولی تمایلی به انجام تکلیف الهی نداشتند: «فذبحوها وما کادوا یفعلون» (بقره، 2/71) زیرا قیمت گاوی که می‌بایست به ذبحش بپردازند، بسیار زیاد بود. اما سرانجام از روی نیتی زشت و پلید به این کار اقدام کردند؛ زیرا به حضرت موسی(ع) سوء‌ظن داشتند و می‌پنداشتند که آن حضرت قاتل واقعی است و امیدوار بودند با ذبح آن گاو آن حضرت رسوا شود.25
مرحوم فیض کاشانی در مورد این آیه و رنگ گاو مورد نظر که با ویژگی «صفراء‌فاقع» معرفی شده، گفته است: مقصود از «صفراء‌فاقع» زرد زیباست که نه از کمیِ‌رنگِ‌زرد به سفیدی بزند و نه از پُری به سیاهی.26 شهید پاک‌نژاد این نوع از رنگ زرد را لیمویی دانسته و گفته است: «در اینجا تأییدیه قرآن مجید را درباره این مطلب ذکر کنیم که نوعی از رنگ زرد لیمویی مخصوص را بهجت آورد و مسرت‌بخش دانسته، می‌فرماید: «صفراء‌فاقع لونها تسر الناظرین…»27
ویژگی‌های گاو زرد
شهید پاک‌نژاد درباره ویژگیها و خواص گاو زردی که در قرآن مجید از آن یاد شده، گفته است:
1. رنگ مسرت‌آور بر دوشنده شیر اثر مطلوب می‌گذارد و باعث می‌شود دوشیدن شیر بهتر انجام گیرد. و این اشاره به اثر روانی رنگ است که اسلام بدان اشاره کرده است.
2. رنگ زرد مخصوصی، فرار دهنده پشه‌هاست و ممکن است گاوهایی که چنین رنگی دارند از حملات پشه‌ها در امان و مصون باشند و به نوعی از بیماری که ناقل آن پشه است، محفوظ بمانند و بالتبع انسان را هم دچار نسازند.
3. به طور کلی ممکن است گاو زرد، مصونیت مخصوصی در برابر برخی از بیماری‌های مشترک میان انسان و دام داشته باشد و در نتیجه برای انسان، پر‌فایده‌تر باشد و زیان کم‌تری به او برساند.28
4. آنچه یقینی است نه احتمالی، اینکه نسبت ترکیبات شیر بر حسب رنگ موی انسان متغیر است. و این حاصل تحقیقات دودانشمند غربی به نام‌هایVernots و Beavrel است. آنان با زحمات زیاد خود، دنیای دانش را آگاه ساختند که ترکیبات متغیر شیر با رنگ مو [ی] انسان ارتباط دارد. برای اسلام این افتخار بس که14 قرن قبل به اثر رنگ در دگرگونی ترکیبات شیر حتی در چهارپایان اشاره کرده است.29
وی در ادامه درباره برتری شیر گاو زرد گوید: «در کتاب‌های اسلامی مبحثی است تحت عنوان استحباب اختیار گوسفند سیاه و گاو زرد برای شیر و خوردن با عسل و خرما. گمان نمی‌کنم این بحث در تحولات علوم جدید تغذیه هنوز وارد شده باشد که شیر گاو زرد و گوسفند سیاه از شیر گاو سیاه و گوسفند سفید بهتر است. به هر حال، ذکر این نکته که شیر با عواملی از جمله رنگ حیوان ارتباط کمی و کیفی دارد، از معجزات قرآن است.»30
ب) زردِ چوبی
قرآن مجید به این نوع از رنگ زرد در آیه20 سوره حدید و آیه51 سوره روم و21 زمر اشاره کرده است. در سوره حدید در نکوهش زندگی دنیوی و عدم ثبات و ناپایداری آن به همراه تمثیلی می‌فرماید: «اعلموا انما الحیوة الدنیا لعب و لهو وزینة وتفاخر بینکم وتکاثر فی الاموال والاولاد کمثل غیث اعجب الکفار نباته ثم یهیج فتراه مصفرا ثم یکون حطاماً…»؛ بدانید زندگی دنیا بازیچه و لهو و زینت و فخر فروشی و زیاده‌طلبی در اموال و اولاد است همانند بارانی که برزگران را به شگفتی می‌اندازد. آنگاه آن زراعت به تحرک می‌افتد، پس آن را زرد می‌بینی و بعد خشک می‌گردد.
در آیه51 سوره روم بعد از آنکه به نشانه رحمت الهی یعنی زنده شدن زمین پس از مرگ آن اشاره شده، آمده است: «ولئن ارسلنا ریحاً‌فرأوه مصفرّاً‌لظلوا من بعده یکفرون»؛ و اگر بادی بفرستیم و باغ خود را زرد و پژمرده ببینند، راه کفران پیش می‌گیرند.
در آیه21 سوره زمر آمده است: «الم تر ان اللّه انزل من السماء‌ماءً فسلکه ینابیع فی الارض ثم یخرج به زرعاً‌مختلفاً‌الوانه ثم یهیج فتریه مصفراً‌ثم یجعله حطاماً…»؛ آیا نمی‌بینی خداوند از آسمان، آبی فرو فرستاد و آن را به صورت چشمه‌هایی وارد زمین کرد؟! سپس با آن زراعتی به عمل می‌آورد که رنگهای مختلفی دارد. آنگاه آن زراعت به تحرک می‌افتد، سپس آن را زرد می‌بینی. بعد خداوند آن را خشک می‌گرداند.
ج‌ـ زرد شتری
با توجه به سخن جمعی از مفسران به رنگ زرد شتری در آیه 32 و33 مرسلات، که در توصیف رنگ و شراره‌های آتش دوزخ است، این‌گونه اشاره شده است: «انها ترمی بشرر کالقصر. کانه31 جمالت32 صفر33»؛ آن آتش شراره‌هایی از خود پرتاب می‌کند [که در بزرگی] چون قصر و [در رنگ] گویی شتران زرد رنگ است.
آثار زیستی ـ روانی رنگ زرد
شهید پاک‌نژاد درباره اثرات روانی و تأثیرات زیستی رنگ زرد می‌نویسد: «پشه و بسیاری از حشرات از رنگ زرد گریزانند و بعضی [در] باغها [یِ خود] برای دور شدن حشرات لامپ‌های زرد ساخته‌اند.34
وی در جایی دیگر درباره خواص رنگ زرد گوید:
زرد: گرم کننده است؛رنگ خوشخویی و خوشحالی است. آزمایشات پسیکولوژیک ثابت کرده‌اند که رنگ زرد، خوشحالی زیاد می‌بخشد»؛ «زرد: روحانی، ایده‌آل»؛«زرد: تحریک کننده فکری است و اثر قابل توجهی در کمبودهای فکری و روحی دارد و برخی از حالات عصبی را آرام می‌نماید.»35؛ «زرد: رنگ خوشخویی و خوشحالی و گرم کنندگی است. اصولاً‌رنگ‌های روشن خوشحالی بخش‌اند. رنگ زرد اگر روشن باشد، نگاه به آن سرور‌آور و خوشحالی بخش است و اگر به نارنجی تمایل پیدا کند، اثر گوارشی نیز دارد و درخشنده و تابان و هیجان‌انگیز و مسکن است و ضربان نبض را به آرامی زیاد می‌کند.»36
شهید پاک‌نژاد درباره حالت و احساس گرما بخشی رنگ زرد و تعدادی از دیگر رنگهای روشن گوید:
«با آزمایش ثابت شده که کارگران کارخانجات رختشویی از محل کار خویش که با زرد کمرنگ یا قرمز یا نارنجی روشن رنگین شده، هیچ‌گونه شکایتی از سرما نمی‌کرده‌اند ولی اگر در محیطی که با آبی یا بنفش ـ‌که احساس سرما در انسان ایجاد می‌کند‌ـ ملون شده، کار می‌کردند، از سرما شاکی بوده‌اند.»37
دکتر اردوبادی درباره آثار روانی رنگ زرد گوید: «رنگ زرد، رنگ زنده و فعّال، محرّک و مفرّح است و ایجاد وجد و سرور در بیننده می‌کند به طوری که در قرآن به اثر سرور بخشی آن در انسان اشاره شده است: «انها بقرة صفراء‌فاقع لونها تسر الناظرین»
بنابراین، رنگ زرد که در بالایِ‌حد فاصلِ‌رنگ متعادلی مانند سبز قرار گرفته است، می‌تواند به عنوان یک رنگ محرکِ معتدل پذیرفته شود در حالی که رنگ مادون آن یعنی سبز، رنگ مفرح و آرام بخش است و رنگ نارنجی که در فوق آن قرار گرفته، رنگ مطبوع و محرک است.38
2. رنگ سبز
به رنگ سبز در نه آیه قرآن مجید به صراحت اشاره شده است؛ برخی از آنها مربوط به عالم طبیعت و موجودات دنیوی است و برخی مربوط به جهان دیگر و بهشت برین و موجودات آنجاست:
1. آیه 63 سوره حج؛ رنگ سبز زمین39
«الم تر انّ اللّه انزل من السماء ماءً فتصبح الارض مخضرة‌انّ اللّه لطیف خبیر»؛ آیا ندیدی خداوند از آسمان آب نازل کرد و بر اثر آن زمین سرسبز گشت؟! خداوند لطیف و آگاه است.
2. آیه80 سوره یس؛سبزی درختان
«الذی جعل لکم من الشجر الاخضر ناراً‌فإذا انتم منه توقدون»؛ [خداوند] همانکه برای شما از درخت سبز آتش ایجاد کرد و شما به واسطه آن، آتش می‌افروزید.
3. آیه 99 انعام؛ سبزینه‌ها
«وهو الذی انزل من السماء‌ماءً فأخرجنا به نبات کل شیء‌فأخرجنا منه خضراً‌نخرج منه حباً‌متراکباً…»؛ او کسی است که از آسمان آب نازل کرد و از آن هر نوع روییدنی بر‌آوردیم و از آن، سبزینه‌هایی با دانه‌های متراکم خارج ساختیم.
4. آیه 43 سوره یوسف؛خوشه‌های سبز
این آیه مربوط به رؤیایی است که پادشاه مصر در زمان حضرت یوسف(ع) دید. پادشاه مصر گفت: «انی اری سبع بقرات سمان یأکلهن سبع عجاف وسبع سنبلات خضر واخر یابسات یا ایها الملأ افتونی فی رؤیای ان کنتم للرؤیا تعبرون»؛ من در خواب دیدم که هفت گاو لاغر هفت گاو چاق را می‌خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده، ای اشراف و اعیان، درباره خوابم نظر دهید اگر تعبیر خواب می‌دانید.
5. آیه46 سوره یوسف؛خوشه‌های سبز
این آیه نیز درباره موضوع آیه پیش و در دنباله آن است: هم سلولی سابق حضرت یوسف(ع) که بعد از آزادی مقرب درگاه پادشاه شده بود، خدمت آن حضرت در زندان رسید و از ایشان درباره تعبیر خواب پادشاه این‌گونه پرسش کرد: «یوسف ایها الصدیق أفتنا فی سبع بقرات سمان یأکلهن سبع عجاف وسبع سنبلات خضر واخر یابسات لعلی ارجع الی الناس لعلهم یعلمون»؛ یوسف، ای بسیار راستگو، درباره هفت گاو چاقی که آنها را هفت گاو لاغر می‌خورند و هفت خوشه سبز و هفت خوشه خشکیده نظر ده تا به سوی مردم باز گردم شاید از تعبیر خواب آگاه شوند.
آیات دیگری که در آنها از رنگ سبز سخن به میان آمده، درباره بهشت و بهشتیان است:
6. آیه 21 سوره انسان؛لباس حریر سبز اهل بهشت
«عالیهم ثیاب سندس خضر واستبرق وحلوا اساور من فضة وسقاهم ربهم شراباً‌طهوراً»؛ بهشتیان لباس‌هایی از حریر نازک سبز و دیبای ضخیم بر تن دارند و با دستبندهایی از نقره آراسته شده‌اند و پروردگارشان نوشیدنی‌ای پاکیزه به آنان می‌نوشاند.
7. آیه 31 سوره کهف؛لباس حریر سبز بهشتیان
«اولئک لهم جنات عدن تجری من تحتهم الانهار یحلون فیها من اساور من ذهب ویلبسون ثیاباً‌خضراً‌من سندس واستبرق متکئین فیها علی الارائک، نعم الثواب وحسنت مرتفقاً»؛ برای آنان بهشت‌های جاودان است. از زیر پای بهشتیان نهرها جاری است، و آنان به دستبندهایی از طلا آراسته می‌شوند، و لباس سبز رنگ از حریر نازک و ضخیم می‌پوشند و بر تختها تکیه می‌زنند. چه پاداش خوبی و چه جایگاه نیکویی!
8. آیه 76 سوره الرحمن؛ تخت سبز بهشتیان
«متکئین علی رفرف خضر وعبقری حسان»؛ بهشتیان بر تخت‌هایی سبز و بسیار زیبا و نیکو تکیه زده‌اند.
9. آیه 64 سوره الرحمن؛ سبزی و خرمی دو بهشت
آخرین آیه‌ای که در آن از رنگ سبز سخن به میان آمده، مربوط به رنگ زیبای دو بهشت از بهشت‌های عالم آخرت است. قرآن مجید در این باره می‌فرماید: «مدهامّتان» [آن دو بهشت که در آیه 62 سوره رحمن از آنها صحبت شده] در نهایت سبزی و خرمی هستند.
«مدهامتان» از ماده «ادهیمام» از ریشه «دهمه» است و در اصل به معنای سیاهی و تاریکی شب است و به سبز پر‌رنگ نیز اطلاق شده است. از آنجایی که چنین رنگی نشانه نهایت شادابی و طراوت گیاهان و درختان است، درباره آن دو بهشت که در اوج خرمی و سرسبزی هستند، به کار برده شده است.40
آثار زیستی و روانی رنگ سبز
محققان و روانشناسان برای رنگ سبز آثار فراوانی را بر‌شمرده‌اند. یکی از آنها در درمان برخی از بیماریها است.41 دکتر پاک‌نژاد در این زمینه گوید: رنگ سبز، مفرح و برای باز و گشاد نمودن رگها و تسکین اعصاب و کم کردن فشار خون مؤثر است و باعث کاسته شدن تب می‌شود و در اطاق بیمارستانها نیز به کار می‌رود، و برای کسانی که پر‌تلاش هستند، رنگ سبزِ‌ملایم، مناسب است.42
رنگ سبز، قوای فکری را بر‌می‌انگیزد و بهجت‌آور است.43 در این باره شهید پاک‌نژاد گوید: «در قرآن مجید به خاصیت انبساط آوری و بهجت بخشی رنگ سبز در آیه «حدائق ذات بهجة» (نمل، 27/60) اشاره شده است.44 از امام معصوم(ع) در این زمینه آمده است:
ثـلاثه یـذهبـن عـن قلـب الحــزن الماء‌والخضـراء‌والـوجـه الحـسـن
سه چیز اندوه را از قلب حزین می‌برد آب و سـبــزه و صــورت زیـبـا45
به طور مکرر تجربه شده که رنگ سبز نقش تعدیل کننده‌ای بر افراد عصبی دارد و برخی از پژوهشگران از آن برای درمان بیماری‌های عصبی و اختلالات روانی استفاده می‌کنند، و بر این باوراند که استعمال رنگ سبز هیچ‌گونه واکنش منفی برای انسان در بر‌ندارد. همچنین گفته‌اند که سبز آرام‌بخش و تسکین‌دهنده و خنک‌کننده است و در هیتسری و کاستن خستگی اعصاب و زدودن بی‌خوابی تأثیر می‌گذارد و فشار خون را می‌کاهد و با انبساطی که در شعریه‌ها ایجاد می‌کند، به انسان حرارت46 می‌بخشد و نورالژی و میگرن را ساکن می‌نماید. حتی این رنگ در تعدیل نور خورشید هم مؤثر است.47
دکتر اردوبادی درباره اثرات زیستی‌ـ روانی رنگ سبز گوید: «رنگ سبز در بین هفت رنگ موجود در طیف نور سفید، رنگ وسط و متعادل است… و اثر مفرح و آرام بخشِ‌ملایم دارد؛ نه مانند قرمز که اثر محرک و هیجان آور و نه مانند آبی که اثر مسکن و غیر فعال دارد. از این رو، سبز روشن برای محیط کار و زندگی، رنگ مناسبی بوده و اثر مفرحِ‌ملایمی دارد و تماس مداوم با آن اشکالی ایجاد نمی‌کند. زیرا به علت متعادل بودنِ‌خواص آن از جهات مختلف، نه تولید عکس العمل‌های پی در‌پی روانی و عصبی می‌کند که منتهی به هیجان و عدم اعتدال و آرامش روحی شود و نه اثرات آرام بخش آن چنان زیاد است که از شادابی و فعالیت انسان بکاهد.»48
دکتر پُدُلسکی (Podolsky) نتایج اثر رنگ سبز را در کتاب «دکتر رنگ را تجویز می‌کند» این‌گونه شرح داده است: «سبز در سیستم عصبی اثر می‌کند. این رنگ مسکن و هیپتونیک و تعدیل کننده هیجانات و اضطراب است. در تحریکات عصبی، بی‌خوابیها و خستگی اثر مفیدی دارد. فشار را پایین می‌آورد. با منبسط ساختن شعریه‌ها، انسان احساس حرارت می‌کند. نورالژی و میگرن را تسکین می‌دهد؛ آرام کننده خوبی است و استعمال آن هیچ عکس‌العملی را نشان نمی‌دهد.»49
3. رنگ سفید
کلمه «بیض» (سفید) و مشتقات آن11 بار به طور صریح و یکبار هم به طور کنایی در قرآن به کار رفته است. یک مورد آن مربوط به نور است.
1. آیه 27 سوره فاطر؛جاده‌های سفید
«الم تر أنّ اللّه أنزل من السماء‌ماءً‌فأخرجنا به ثمرات مختلفاً‌الوانها ومن الجبال جدد بیض وحمر مختلف الوانها وغرابیب سود»؛ آیا ندیدی خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد که از آن میوه‌هایی رنگارنگ بر‌آوردیم و از کوهها نیز جاده‌هایی به رنگ سفید و سرخ و به رنگهای مختلف و گاه کاملاً‌سیاه ساختیم؟!
2 تا 6. دست سپید و درخشان حضرت موسی(ع)
یکی از معجزات حضرت موسی(ع) برای هدایت مردم و فرعونیان این بود که وقتی دست شریفش را به گریبانش می‌برد، می‌توانست آن را به صورتی زیبا و درخشنده و سفید خارج کند. در قرآن مجید در پنج آیه از این موضوع سخن به میان آمده است:
الف) آیه108 سوره اعراف و 33 سوره شعراء:
«ونزع یده فإذا هی بیضاء‌للناظرین»؛ و دستش را [از گریبانش] جدا ساخت. بناگاه بینندگان را سپید و درخشان بود.
ب) آیه 22 سوره طه:
«واضمم یدک إلی جناحک تخرج بیضاء‌من غیر سوء‌ایة‌اخری»؛ و دست خود را به گریبانت ببر. به صورتی سپید و درخشنده و بی‌عیب بیرون می‌آید. این نشانه دیگری از سوی خداوند است.
لازم به ذکر است که همه رنگهای سفید، زیبا نیستند، و شاید این به دلیل ترکیبات و ناخالصی‌هایی باشد که ضمیمه رنگ سفید می‌شود و آن را زشت جلوه می‌دهد. ظاهراً در آیه فوق و دو آیه دیگری که در پی می‌آید، با قید «من غیر سوء» به این موضوع اشاره شده است.
ج) آیه 12 سوره نمل:
«وادخل یدک فی جیبک تخرج بیضاء‌من غیر سوء فی تسع آیات الی فرعون وقومه إنهم کانوا قوماً‌فاسقین»؛ و دست خود را در گریبان کن، سفید و درخشان بی‌آنکه عیبناک باشد، بیرون می‌آید، همراه نُه معجزه دیگر به سوی فرعون و قوم او روانه شو؛ چه آنان گروهی نابکارند.
د) آیه 32 سوره قصص:
«أسلک یدک فی جیبک تخرج بیضاء‌من غیر سوء…»؛ دستت را به گریبانت ببر که سفید و درخشنده و بی‌عیب بیرون می‌آید.
7. آیه 84 سوره یوسف؛ سفید شدن چشمان حضرت یعقوب(ع)
حضرت یعقوب(ع) در فراق حضرت یوسف شدیداً اندوهناک شد و بسیار گریست، و همین امر باعث نابینایی و سفیدی مردمک چشمان وی گردید. در آیه 84 سوره یوسف به این موضوع اشاره شده است: «وتولی عنهم وقال یا اسفی علی یوسف وابیضت عیناه من الحزن فهو کظیم»؛ و از آنان [فرزندان خود] روی بر‌گرداند و گفت: افسوس بر یوسف!و چشمانش از اندوه، سفید [و نابینا] شد اما خشم خود را فرو‌خورد.
دو آیه بعدی درباره سفیدی و درخشندگی چهره مؤمنان در روز قیامت است:
8،9. آیه‌های106 و107 آل عمران، سپیدی و درخشندگی مؤمنان
«یوم تبیض وجوه وتسود وجوه فأما الذین اسودت وجوههم، أکفرتم بعد ایمانکم فذوقوا العذاب بما کنتم تکفرون. واما الذین ابیضت وجوههم ففی رحمة‌الله هم فیها خالدون.»؛ روزی که چهره‌هایی سپید و چهره‌هایی سیاه می‌گردد. اما آنان که صورت‌هایشان سیاه گشته [به آنان گفته می‌شود:] آیا بعد از ایمان آوردن کافر شدید؟! پس به سبب آنچه بدان کفر می‌ورزیدید، عذاب را بچشید. و اما کسانی که رخسارشان سپید گشته، در رحمت الهی خواهند بود و جاودانه در آن هستند.
دو آیه بعدی در بار رنگ یکی از نوشیدنی‌های بهشتیان است:
10. آیه 45 و46 سوره صافات؛ شراب سپید و درخشان بهشتیان
«یطاف علیهم بکأس من معین. بیضاء لذة للشاربین»؛ گرداگرد بهشتیان جامه‌هایی از شراب پاکیزه به حرکت در آورده می‌شود که سپید و درخشان، و لذتبخش نوشندگان است.
11. آیه 48 و49 سوره صافات؛ سپیدی همسران بهشتی
«وعندهم قاصرات الطرف عین . کانهن بیض مکنون»؛ و در نزد بهشتیان همسرانی زیبا چشم وجود دارند.
آنان در سپیدی و لطافت گویی تخم مرغ‌هایی پنهان شده‌اند.
در آخرین آیه از این بخش به طور کنایی از رنگ سفید سخن به میان آمده است:
12. آیه 4 سوره مریم؛ سپیدی موهای حضرت زکریا(ع)
«قال رب انی وهن العظم منی و اشتعل الرأس شیباً…»؛ زکریا گفت: خدایا، استخوانم سست و شعله پیری [ سپیدی] سرم را بر‌افروخته است.
نگاهی به آثار روانی رنگ سفید
مارتین لانک درباره اثر پسیکولوژیک رنگ سفید گفته است: سفید، ملیح و براق است.50
پژوهشگر دیگری در این باره گفته است: «سفید، علامت پاکی است و اگر با زرد، قرمز یا نارنجی توأم شود، سرد است.»51
البته اگر محیط فعالیت انسان یکپارچه سفید باشد و یا به هر دلیلی با این رنگ یا نور سفید شدید، زیاد تماس داشته باشد، دچار خستگی می‌شود. دکتر ارودبادی در این باره گوید: رنگ سفید کامل یا نور شدید سفید حتی در مدت کم، قدرت دید را به علت خستگی اعصاب و عضلات چشم تغییر داده و دچار عوارض حاد و مزمن می‌کند که در صورت مداومت ممکن است تا مرحله ایجاد کوری نیز پیش رود. بر این اساس کسانی که بر حسب اقتضای شغلی با زمینه‌های سفید سر‌و‌کار مداوم و طولانی دارند از عمر طبیعی چشمشان کاسته می‌شود.»52
4. رنگ قرمز
در قرآن مجید، به رنگ قرمز دوبار تصریح شده، یکی در آیه 27 سوره فاطر در این باره که رنگ جاده مانند کوههاست: «الم تر انّ اللّه انزل من السماء ماءً فاخرجنا به ثمرات مختلفاً الوانها و من الجبال جدد بیض و حمر مختلف الوانها و غرابیب سود». و دیگری در آیه 37 سوره الرحمن: «فاذا انشقت السماء فکانت وردة کالدهان» این آیه درباره آسمانِ روز قیامت و حالت آن است که خداوند می‌فرماید: در آن هنگام که آسمان شکافته می‌شود، به رنگ گُلی چون روغن در می‌آید. شیخ طبرسی ذیل این آیه به نقل از برخی از مفسّران در توضیح «وردة» گوید: مقصود خداوند از «وردة» رنگ گُلی است. گرچه گیاهان الوان گوناگونی دارند ولی بیشتر سرخ‌رنگ هستند. از این رو آسمان روز قیامت به گل در سرخی آن تشبیه شده است. طبرسی در دنباله به نقل از مفسر دیگری در توضیح «الدهان» گوید: آسمانِ روز قیامت مانند روغن‌های رنگارنگی است که پاره‌ای از آنها بر پاره‌ای دیگر ریخته می شوند.53
آثار رنگ قرمز از نگاه روانشناسی
طبق گفته مارتین‌لانک صفات پسیکولوژیک رنگ قرمز عبارت است از نیرو بخشی، محرک بودن، ایجاد فعالیت و سمپاتیک بودن.54
و بر اساس سخن پژوهشگر دیگری، رنگ قرمز برانگیزنده و خلق کننده و هیجان‌آور است.55
دکتر پُدُلسکی در کتاب «دکتر رنگ را تجویز می‌کند» در این باره گوید: «قرمز: محرک فکری و گرم است و شرایط التهاب را تشدید می‌کند و فعالیت جنسی مردان را می‌افزاید و در علاج ملانکولی هم تأثیر دارد.56
نکته قابل ذکر اینکه وجود تمامی رنگها برای ادامه حیات ضروری و لازم است و هر یک نقش سازنده‌ای را در این راستا ایفا می‌کنند. برای مثال در جایی که رنگ قرمز نباشد، گرچه نیروی گیاهان به حداکثر ممکن می‌رسد، ولی هیچ فتوسنتزی صورت نمی‌گیرد.57
دکتر پاک‌نژاد در جایی درباره آثار رنگ قرمز گوید: «آنچه امروز [ه] در [باره] خواص رنگها ذکر شده، به اختصار چنین است: قرمز: تسکین دهنده برخی [از] بیماری‌های پوستی، مسکن حساسیتها، مقوی و مرتب کننده هضم و اشتها، مقوی ضعف عصبی، گرم کننده و محرک احساسات و افزایش دهنده کشش عضلات و فشار خون و فعالیت جنسی و کم کننده تنفس…»58
و به هر حال، قرمز، رنگ آتش و خون و رنگی می‌باشد که حامل حرارت و گرمی است.59
محقق دیگری درباره آثار روانی رنگ قرمز گوید: «… در میان انواع رنگها، اثر تحریکی آن از همه بیشتر است و به علت همین اثرِ‌تحریکی است که برای جلب توجه و دادن علامت یا نمایاندن سریع‌تر و صریح‌تر چیزی از فواصل دور به‌کار می‌رود تا… از وقوع حادثه جلوگیری به‌عمل آورد…. انسان به‌طور ناخود‌آگاه بیشتر از هر رنگ دیگری به رنگ قرمز از خود حساسیت و عکس‌العمل روانی نشان می‌دهد… مطالعات حیوان‌شناسی نشان می‌دهد که حشراتی به‌مانند زنبور عسل نیز به رنگهای خانواده قرمز حساسیت زیادی دارند و این امر سبب می‌شود که از فواصل بسیار دور، گل‌های قرمز را تشخیص داده و به‌طرف آنها بروند… تماس‌های دائمی با رنگ قرمز… به‌جهت تحریک اعصاب و تأثیر آن در فعّالیت عمومی، موجب سلب آسایش و آرامش می‌گردد.»60
5. رنگ سیاه
قرآن مجید در هفت مورد به‌طور صریح و در دو مورد به‌طور غیر صریح به واژه «سود» (سیاه) و مشتقّات آن اشاره دارد. یک مورد از آنها به مبحث نور ارتباط دارد و موارد دیگر به رنگ، که در پی می‌آید:
1. آیه 27 سوره فاطر؛ جاده‌های سیاه
«الم تر ان الله انزل من السماء ماءً فأخرجنا به ثمرات مختلفاً الوانها و من الجبال جدد بیض و حمر مختلف الوانها و غرابیب سود»
آیه بعدی دربار چهره مکدر عرب‌های جاهلی است که قرآن از آن به رنگ سیاه تعبیر فرموده است. این حالت برای آنان به هنگام اطلاع از ولادت نوزاد دختر به‌وجود می‌آمد:
2. آیه 58 سوره نحل: چهره سیاه عرب‌هاس جاهلی
«و إذا بشّر احدهم بالأنثی ظلّ وجهه مسوداً و هو کظیم» و زمانی که به یکی از مردم عرب نوزاد دختری بشارت داده می‌شد، صورتش را سیاهی فرا می‌گرفت در حالی که سخت دلتنگ بود.61
جالب اینجاست که قوم عرب با آنکه از فرزند دختر کراهت زیادی داشتند و از شنیدن مژده‌اش سیاه چرده می‌شدند، اما فرشتگان را مؤنث و دختران خدا می‌دانستند.62 خداوند در آیه ذیل به این نکته اشاره فرموده است:
3. آیه 17 سوره زخرف؛ سیاه شدن چهره عرب‌های، هنگام بشارت به نوزاد دختر
«و اذا بشّر احدهم بما ضرب للرحمن مثلاً ظل وجهه مسوداً و هو کظیم» و هنگامی که به یکی از مشرکان عرب آنچه [ دختری] را که برای خدا قرار داده بودند، بشارت داده می‌شد، چهره‌اش را سیاهی می‌گرفت و سخت رنجیده خاطر می‌شد.
آیات بعدی درباره رنگ چهره اهل دوزخ در جهان آخرت است و تفاوتش با دو آیه قبل در این است که رخساره و اندام جهنمیان واقعاً سیاه است نه آنکه سیاهی ـ‌آن‌هم از جنس رنگهای دنیوی که در آیات مورد نظر برخاسته از تجمع خون‌های حامل دی‌اکسید‌کربن در صورت است‌ـ عارضش شده باشد:
4،5. آیه 106 سوره آل عمران؛ رخساره سیاه اهل عذاب
«یوم تبیض وجوه و تسود وجوه فأما الذین اسودت وجوههم أکفرتم بعد ایمانکم فذوقوا العذاب بما کنتم تکفرون» روزی که چهره‌هایی سپید و چهره‌هایی سیاه می‌گردد. اما آنان‌که صورت‌هایشان تیره گشته [به آنان گفته می‌شود:] آیا پس از ایمان آوردن، کافر شدید؟! پس به سبب آنچه بدان کفر می‌ورزیدید، عذاب را بچشید.
6. آیه 60 سور زمر، چهره سیاه جهنمیان
«و یوم القیامة تری الذین کذبوا علی اللّه وجوههم مسودّة ألیس فی جهنم مثوی للمتکبرین» و در روز قیامت خواهی دید کسانی که به خدا دروغ بسته‌اند، چهره‌هایشان سیاه است آیا در جهنم جایگاهی [مناسب] برای متکبران نیست؟!
در آیات بعدی به طور ضمنی به رنگ سیاه اشاره شده است:
7. آیه 27 سوره ملک؛ زشتی و سیاهی رخساره کفّار در روز قیامت
«فلمّا رأوه زلفة سیئت وجوه الذین کفروا و قیل هذا الذی کنتم به تدّعون» وقتی آن [عذاب] را از نزدیک مشاهده کنند؛ چهره کسانی که کفر ورزیده‌اند، زشت [و سیاه] گردد و گفته شود: این همان [وعده عذابی] است که تقاضایش را داشتید.
8. آیه 40 و41 سوره عبس؛تاریکی و کدورت چهره کفّار در قیامت
«و وجوه یومئذٍ علیها غبرة. ترهقها قترة» و صورت‌هایی در آن روز غبار‌آلود است و دود تاریکی آنها را پوشانده است. در تفسیر صافی «قتره»را سیاهی و ظلمت معنا کرده؛63 و شاید به اصطلاح مفهوم لازمی یا ملازم آن باشد. یعنی لازمه تیرگی و آمیختگی با غبار تیره یا ملازم آن سیاهی و کدورت وجه است.
آثار روانی رنگ سیاه
از آنجایی که رنگ سیاه ممکن است باعث تهوع شود، از به‌کارگیری آن در هواپیما و کشتی خودداری می‌کنند.64
برخی گویند که رنگ سیاه، رنگی سبک و غلط‌انداز است65 اما در مقابل برخی بر این باوراند که جلوه و ابهت رنگ سیاه بیشتر از دیگر رنگهاست؛ گویند نخستین بار ابو‌مسلم خراسانی به این مسأله پی برد. وی هر روز از لشکرش که لباس و پرچمی به یکی از رنگها چون سبز و زرد داشتند، سان می‌دید و سرانجام رنگ سیاه را برای ایجاد اضطراب در دشمن برگزید.66 از آن زمان به بعد به سپاه ابو‌مسلم خراسانی سیاه‌جامگان می‌گفتند.
آنچه مسلّم است، این است که رنگ سیاه، حالت حزن و افسردگی در انسان ایجاد می‌کند و با شادی و انبساط خاطر، تناسب درستی ندارد. از همین روست که در عزاداریها از این رنگ استفاده می‌کنند.
در صورتی که تعادل روحی انسان برقرار نباشد، ممکن است رنگ سیاه از جمله زمینه‌های خود‌کشی را در فرد ایجاد کند.
رنگ سیاه، آثار روانی دیگری هم دارد، از جمله بر‌اساس گزارشی وقتی صندوق‌هایی را که به رنگهای روشن و سبز و تیره از جمله سیاه بود، بین کارگران تقسیم کردند، حاملان صندوق‌های تیره و سیاه از درد کمر و کلیه شکایت داشتند.67 و این حاکی از اثر مخرب روحی این رنگ است که در هر جایی نباید از آن بهره برد.
پاورقیها:
