آن‌جا که بحث «آزادی» وصفی از اوصاف نفسانی انسان است، با تعدد و تفاوت انسان‌شناسی‌ها، معنا و مفهوم آن متعدد می‌گردد، هستی شناسی و جهان بینی هر شخص، به انسان شناسی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد و هر انسان شناسی خاص، مفهوم ویژه‌ای از آزادی به ما عرضه می‌کند، از این رو آزادی از نظر اسلام با آزادی مورد نظر مکاتب غربی غیر دینی و غیر اسلامی تفاوت فراوان دارد.
«آزادی» هیچ‌گاه نمی‌تواند مطلق و نامحدود باشد، جهان بینی الهی می‌گوید: جهان دارای مبدأ و معاد است و برای انسان ، وحی و رسالتی آمده و انسان درعین طبیعی بودن، دارای حیثیت وجودی فرا‌طبیعی می‌باشد و انسان مسافری است که عوالمی را پشت سر گذاشته و عوالمی را پیش رو دارد و با مرگ نابود نمی‌شود.[1] بنابراین، گرچه انسان تکویناً موجودی مجبور نیست، ولی آزادی او در دایرة دین الهی و دستورهای حیات بخش آن است. آزادی دارای انواع و اقسامی است که به برخی از آن‌ها و آیات مربوط به آن اشاره می‌شود:
1ـ آزادی اندیشه و تفکر و تعقل
زیر بنای انتخاب صحیح هدف، برخوردار بودن از هدایت الهی می‌باشد. قرآن کریم می‌فرماید: «کذلک یبین الله لکم الایات لعلکم تتفکرون؛[2] این گونه خداوند آیاتش را برای شما روشن می‌گرداند، باشد که (در کار دنیا و آخرت) بیندیشید.» و در آیات دیگری منابع و موضوعات اندیشیدن و تفکر را برای اندیشمندان معرفی می‌کند که برخی از آن‌ها عبارتند از: الف) آفاق، (ق، آیة 6 و 7). ب) انفس، (اسراء، آیة 41). ج) تاریخ گذشتگان، (طه، آیة 128) و ...
2 ـ آزادی سیاسی
قرآن کریم، حق دخالت در نظام سیاسی و برخورداری از حق انتخاب را به رسمیت می‌شناسد و از هرگونه استبداد نهی می‌کند و لزوم دخالت مردم در تعیین و سرنوشت امور خویش، را یادآور و آزادی سیاسی آنان را به رسمیت شناخته و تأمین کرده است، چنانکه می‌فرماید: «و شاورهم فی الامر[3]» و نیز سوره‌ها و آیات (فتح،آیة 10، و توبه، آیة 6 و 85 و...)
3 ـ آزادی عقیده و انتخاب دین
قرآن کریم در راستای تکریم و احترام به اراده انسان و اندیشه و شعور او هرگونه تحمیل عقیده و اجبار در امر انتخاب دین را نهی می‌کند. اساساً در اسلام تحقیق در انتخاب دین و پذیرش اصول دین یک امر ضروری محسوب می‌شود. چنانکه می‌فرماید: «... لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی ...[4]،در دین هیچ اجباری نیست و راه از بیراهه به خوبی آشکار شده است ...» و نیز آیات 217 بقره و ... .
4ـ آزادی بیان
آزادی بیان از نظر قرآن یک سنت الهی و توصیه اولیای او به شمار می‌رود و اساساً آیات و سوره‌های قرآن سرشار از گفتگوهای منطقی، شنیدن سخن مخالفان، آزادی بیان و ... می‌باشد، چنانکه سوره‌ها و آیات «زمر آیة 18؛ آل عمران آیة61 و ... » به آن اشاره دارد[5]
البته باید توجه داشت که هرگونه سوء استفاده از آزادی و توطئه بر ضد ارکان اسلام و اصول اساسی آن ممنوع بوده و باید میان دشمنان حقیقی اسلام که در پوشش شعار و سازمان‌های به اصطلاح حقوق بشر بیشتر به دنبال استفاده ابزاری از آزادی هستند و آزادی خواهان واقعی تفاوت قائل شد.
باید توجّه داشت که آزادی در عرصههای مختلف دارای حدود و موازینی است و آزادی لجام گسیخته و بدون قید، هرج و مرج به دنبال دارد. از جمله قرآن کریم درباره تعدی نکردن به حدود و احکام الهی و رعایت مرزهای الهی می‌فرماید: «تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ؛[6] ... اینها (احکام) حدود و مرزهای الهی است از آن تجاوز نکنید، هر کس از آن تجاوز کند ستمگر است.»
از آن‌جا که انسان موجود محدودی است، آزادی او نیز محدود است، چون وصف در اصل تحقق خود تابع هستی موصوف است در تمام شۆون هستی نیز تابع وجود خود خواهد بود، یعنی اگر هستی موجودی نامحدود غیرمتناهی بود، خصوص وصف ذاتی او نیز همانند اصل وجود ذات او بیکران است گرچه وصف فعل او محدود است، همان گونه که هستی انسان محدود است و اوصاف و کمال او از قبیل حیات، علم، قدرت، اراده و مانند آن متناهی است، آزادی او نیز محدود خواهد بود.
تنها مرجع تعیین حدود آزادی نیز خداوند متعال است.[7]
بنابراین، از دیدگاه قرآن محدوده آزادی تا جایی است که مخالف اسلام یا عفت عمومی و مصالح حکومت اسلامی نباشد.[8]
پی نوشت ها :
[1] . ر.ک: مطهری، مرتضی، گفتارهای معنوی، قم، انتشارات صدار، ص 14.
[2] . بقره/ 219
[3] . آل عمران/ 158.
[4] . بقره/ 256.
[5] . ر.ک: هاشمی رفسنجانی، اکبر، فرهنگ قرآن، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ج 1، ص 160-181.
[6] . بقره/ 229.
[7] . ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، فلسفه حقوق بشر، قم، مۆسسه نشر اسراء، ص 40 ـ100.
[8] . امام خمینی (ره)، روح الله، صحیفه نور، تهران، مرکز نشر و تنظیم آثار امام خمینی، ج 21، ص 194.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. مصباح یزدی، محمدتقی، تکثر گرائی دینی یا پلورالیزم دینی، انتشارات مۆسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) قم، در چهار مجلد (بحث آزادی).
2. حسین‌زاده، محمد، مبانی معرفت دینی، انتشارات مۆسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، ص 125-95.
3. مطهری، مرتضی، انسان و سرنوشت، قم، انتشارات صدرا.
4. مطهری، مرتضی، گفتارهای معنوی، قم، انتشارات صدرا.
5. یزدانی، عباس، آزادی، قم، نشر پارسایان وایمانی، ص 77-10.
6. طباطبایی، محمد حسین، مجموعه رسائل، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص 346 - 350.
منبع: بخش قرآن تبیان
