شیوه تدبر در قرآن

شیوه تدبّر در قرآن‏

• مربوط به موضوع » معارف قرآن

پیش از بیان این شیوه باید دو نکته را یادآور شویم:
اوّل - این شیوه خلاصه مسائلى است که در صفحات پیش به‏تفصیل بیان داشتیم و تنها از آن جهت به خلاصه آن مى‏پردازیم تا درذهنها باقى بماند و فراموش نگردد.
دوم - همان‏طور که قرآن دو بعد تزکیه و تعلیم را در بردارد شیوه‏تدبّر نیز چنین است، ولى ما آن دو را با یکدیگر ادغام مى‏کنیم تا بدین‏ترتیب برنامه‏اى کامل تدارک دیده باشیم که شرح آن چنین است:
1 - هدف از تدبّر، شکل دادن به شخصیّت خواننده و رسیدن به‏اهداف مشروع و شناخت حقّ و یافتن نیروى کافى براى اجراى آن‏مى‏باشد.

2 - تدبّر یعنى تفکّر منطقى در معناى حقیقى آیه در حالى که تفسیربه رأى یا جعل معنا براى آیه از این تفکّر بى‏نیاز است و از سوى دیگرتدبّر واجب و تفسیر به رأى حرام است.
3 - به محور تدبّر کند که پیرامون قوانین علمى است که آیات‏قرآن، آن را در بردارد و نیز جستجوى شیوه‏هاى تربیتى که در آیات‏آمده است و در یک سخن شناخت ظاهر تربیت و باطن علم از قرآن.
4 - محور تدبّر در حقایقى منحصر است که اندیشه متدبّر به آن راه‏مى‏یابد )که این محکم نامیده مى‏شود(، امّا آنچه را که متدبّر از درک‏آن عاجز است به کنارى مى‏نهد تا زمان درکش فرا رسد )و این همان‏متشابه است(.
5 - براى شناخت ظاهر لفظ قرآن باید به دو شرط به لغت رجوع‏شود:
الف - پاکسازى ذهن از رسوبات محیط محدود و تنگ و تکیه برمعناى زلال عربى آن.
ب - تفکّر در ریشه اصلى که سایر معانى خاص از آن مشتق شده‏اندو بدین ترتیب مى‏توانیم موارد استعمال و کاربرد لفظ را جمع کنیم تامعناى مشترک میان آنها را بیابیم و آن را درک کنیم.
6 - باید موارد استعمال لفظ قرآنى را جمع و مقایسه کنیم تا براساس سیاق هر یک به معناى مشترک میان آنها پى بریم.
7 - هنگام تدبّر در هر آیه باید این سؤال را مطرح کنیم که چرا قرآن‏این کلمه را به کار گرفته و ویژگى این کلمه در میان کلمات مترادف‏چیست؟ و در چهارچوب دو ماده شماره 4 و 5 )که در بالا ذکر شد(به جستجوى پاسخ آن بپردازیم.
8 - باید درپى تفسیر صحیح باشیم و از منحصر کردن آیات قرآن درشأن نزول آن -یا تنها یک مورد تاریخى- بپرهیزیم و از مورد خاص آن‏به نظایرش راه یابیم و درپى آن درخواهیم یافت که چه ویژگیهایى‏موجب نزول این آیه گشته است.
9 - باید ظاهر قرآن را به هفت بخش )امر، تشویق، نهى، بیم‏دادن، قصص تاریخى، مثلهاى بیانى و جدل با دشمنان( تقسیم کنیم‏و پیش خود بیندیشیم که این آیه چند بخش آن را در بردارد؟
10 - باید پیرامون ارتباط و پیوند دو جمله یا دو آیه یا مجموعه‏آیات با یکدیگر تدبّر و تفکّر کنیم و درپى کشف دو نوع ارتباط باشیم‏که عبارتند از:
الف - رابطه علمى به گونه‏اى که اوّلى سبب دومى یا هر دو مسبّب‏سبب سومى به شمار آیند.
ب - رابطه تربیتى به گونه‏اى که یکى مستوجب دیگرى شود تا این‏مجموعه شیوه‏اى کامل را براى تزکیه و تربیت فرد شکل دهد.
11 - باید به صفات نفسانى و عقلى آراسته گردیم تا بتوانیم حقایق‏قرآنى را دریابیم، این حقایق عبارتند از:
الف - ایمان به وحى و این که آن سند میان ما و خداى ما و سخنى‏مستقیم است براى ما از سوى خالقمان.
ب - آمادگى بر اجراى تعالیم و تسلیم در برابر احکام آن حتّى درصورتى که مخالف منافع ما باشد یا با سنّتهاى گذشته و اندیشه‏هاى‏جامعه‏مان تعارض داشته باشد.
ج - تکیه بر یک کانون در جستجوى حقیقت که آن را "تروّى"گویند -به مفهوم تدبّر عمیق- و در غیر این صورت مواد دیگر این‏شیوه همچون پوست بدون مغز خواهد بود.
د - شجاعت توسّل به حقّ و اعتماد به اندیشه یا به واقعیّاتى که‏اندیشه به سوى آن هدایت مى‏کند.
12 - باید حتّى در موضوعات قرآن کریم درپى تطبیق زنده آن‏باشیم و کسانى را جستجو کنیم که قرآن آنها را توصیف مى‏کند یااوضاعى که قرآن آن را تبیین مى‏دارد یا نتایجى که قرآن آن را بیان‏مى‏کند.
13 - باید قرآن را درباره خود تطبیق کنیم تا هر آنچه را که کتاب خدابیان داشته در خود بیابیم و از بلایایى که ممکن است به ما برسدبهراسیم.