مخاطبان سلام در نماز چه کسانی هستند؟ / مرکز مطالعات و پاسخ گوئی

مخاطبان سلام در نماز چه کسانی هستند؟ / مرکز مطالعات و پاسخ گوئی به شبهات دینی حوزه علمیه قم

منابع : خبرگزاری حوزه
کلید واژه ها :

تدبر در معانی و مفاهیم نماز در درک عظمت آن، انسان را بیش از پیش در برابر ذات مقدس احدیت خاضع و خاشع می نماید و درهای عبودیت را به روی انسان می گشاید، تمام فرازهای نماز خود پیامی از خدا به بندگان است تا در مراحل زندگی خود دمی از یاد و ذکر او غافل نشوند.

سؤال: در نماز می‌خوانیم «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» مورد خطاب سلام های نماز چه کسانی هستند؟

الف: سلام‌های آخر نماز از طرف چه کسی صادر می‌شود؟

پاسخ:

اگر ظاهر امر در نظر گرفته شود، گفته می شود: این سلام‌ها از طرف نمازگزاران بیان می‌شود، امّا در واقع این سلام‌ها از ناحیه خداوند صادر می‌شود، ولی از زبان نمازگزار بیان می‌شود. و در حقیقت، نمازگزار ترجمان سخن خداوند است و این توفیق به این عبد و نمازگزار داده شده است که سخن خداوند را به مخاطبین برسانند. امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ در جواب این سؤال که معنای السلام علیکم امام چیست؟ می‌فرماید: امام مترجم سخن خداوند است و به اهل جماعت می‌گوید، شما از عذاب روز آخرت در امان هستید.[1]

بنابراین، این سلام‌ها از ناحیه خداوند و فرشتگان موکل هستند که از زبان آن نمازگزار صادر می‌شوند.

ب: در آخر نماز به چه کسانی سلام می‌دهیم؟

به طور معمول در آخر نماز، نمازگزار سه سلام می‌دهد، سلام اول مورد خطابش روشن است که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ می‌باشد، اگر چه در بعضی از روایات اهل‌بیت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ هم ذکر شده‌اند که باید به آنها سلام کرد.[2] امّا جمله دوم عبارت است: السلام علینا و علی عباد الله الصالحین، در این جمله نمازگزار به وسیله کلمه علینا هم به خود و هم به دیگر نمازگزاران سلام می‌کند و با کلمه «عباد الله الصالحین» به همه بندگان شایستة خدا سلام می‌کند.

صالحین چه کسانی هستند؟

قرآن گروه‌های مختلفی را جزء صالحین قرار داده از جمله:

1. انبیاء: خداوند انبیاء را جزء صالحین دانسته و فرموده: «و زکریا و یحیی و عیسی و الیاس کل من الصالحین؛[3] زکریا و یحیی و عیسی و الیاس جز صالحان هستند.» و در آیات دیگر نسبت به انبیاء دیگر آنها را جز صالحین شمرده است.

2. مؤمنین: خداوند کسانی را که به خدا و روز قیامت ایمان دارند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند و در کارهای خیر سرعت می‌گیرند جزء صالحان می‌داند، «یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ»[4] «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ»[5] و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادند آنها را در زمرة صالحان وارد خواهیم کرد»

3. جنیان مؤمن: از آنجا که جنیان دو گروهند، گروهی که ایمان دارند و گروهی که ایمان ندارند، لذا بعضی از جنیان صالح و بعضی غیر صالحند. «وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذلِکَ»[6] «و این‌که در میان ما افرادی صالح و افرادی غیر صالحند».

بنابراین کلمه «عبادالله الصالحین» شامل تمام بندگان شایسته خدا می‌شود، چون این کلمه، به صورت جمع آمده که «الف و لام» هم روی آن آمده و دلالت بر جمیع می‌کند، یعنی هر کس که صالح باشد چه انبیاء باشند و چه مؤمنین انسی و چه مؤمنین جنی، نمازگزار بر همه آنها سلام می‌دهد.

جملة سوم: «السّلام علیکم و رحمة الله برکاته». در این جمله مخاطب مبهم است، امّا در روایات مصادیقی از این مخاطب را بیان فرموده‌اند از جمله گفته شده: این سلام‌ها خطاب به ملائکه موکل انسان هستند. در بعضی از روایات گفته شده این سلام خطاب به تمام ملائکه و فرشتگان است و در بعضی آمده که این سلام‌ها به انبیاء الهی است.[7] و شاید هم بتوان گفت: بعد از آن که نمازگزار در سلام اول به خصوص رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ (و اهل‌بیت) سلام کرد و در سلام دوم به تمام نمازگزاران و تمام بندگان شایسته اعم از انبیاء و مؤمنین انسی و جنّی و ملائکه سلام کرد در سلام سوم به صورت جمعی به همه آنها سلام می‌دهد و همه را مورد مخاطب خود قرار می‌دهد.

* تشریع سلام سوم در معراج به رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ  پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ در مورد نماز خود در معراج می‌فرماید: چون به خود و اهل‌بیت خود صلوات فرستادم استقامت نمودم، دیدم فرشتگان و انبیاء و مرسلین پشت سر من صف کشیده‌اند، خطاب به من رسید، ای محمّد: بر ایشان سلام کن، پس گفتم: السلام علیکم و رحمة الله و برکاته. پس وحی رسید «سلام و تحیت منم، و تو و ذریه‌ات رحمت و برکات هستید.»[8]

ج: فلسفه سلام‌های آخر نماز چیست؟

در مورد فلسفه ی سلام‌های آخر نماز، در روایات اشاراتی وجود دارد؛ از جمله:

امام رضا ـ علیه السّلام ـ در بیان فلسفه این که چرا سلام تحلیل نماز است؟ در جواب کسی که از ایشان پرسید: چرا خداوند سلام را تحلیل نماز قرار داده و چرا به جای آن، تکبیر و تسبیح یا چیز دیگری قرار نداد؟ فرمود: چون وقتی نمازگزار خواست شروع به نماز کند، کلام مخلوقین را بر خود حرام کرد و توجّه به خدا و خالق کرد؛ امّا تحلیل نماز به کلام مخلوقین است و انتقال به طرف مخلوقین است و اولین چیزی که انسان‌ها می‌گویند سلام است.[9] و به این سر و معنا هم عرفاء اشاره کرده‌اند؛ از جمله امام خمینی(ره) می‌فرماید: چون نمازگزار از مقام سجود که سرّ سجود فناء است به خود آمد و حالت هوشیاری به او دست داد و از حال غیبت خلق به حال حضور، رجوع کرد، به موجودات سلام می‌دهد، سلام کسی که از سفر و غیبت برگشته است، پس از این رجوع، اول به نبی اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ سلام می‌دهد و بعد از آن، به اعیان دیگر موجودات و جمیع ملائکه خدا و انبیاء و مرسلین که در این سفر همراه او بودند سلام می‌کند و سلامت آنها را از خدا تقاضا می‌کند،... بعد می‌فرماید: کسی که در نماز غایب از خلق نبوده و مسافر الی الله نبوده برای او سلام حقیقت ندارد و جز لقلقة لسان چیزی نبوده... و اگر در نماز که حقیقت معراج است عروجی حاصل نشد و از بیت نفس خارج نشده سلام برای او نیست.[10]

پی نوشت:

---

[1] وسائل، ابواب تسلیم، ج 4، باب 4

[2] من لایحضره، قم، منشورات جامعه مدرسین، چاپ دوم، ج 1، ص 319

[3] انعام/ 85

[4] آل‌عمران/ 114

[5] عنکبوت/ 9

[6] جن/ 11

[7] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403، ج 82، ص 306

[8] ر.ک: مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحب قرانی، قم، انتشارات دارالتفسیر، چاپ اول، 1374، ج 4، ص 127؛ و موسوی خمینی، روح الله، سر الصلوة، تهران، موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی، چاپ دوم، 1372، ص 108

[9] مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403، ج 82، ص 306؛ و وسائل، ابواب تسلیم، باب 1، ح 11.

مرکز مطالعات و  پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه – اندیشه قم

[10] معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

1. سرّ الصلاة، امام خمینی، ص 108

2. هزار و یک نکته درباره نماز، حسین دیلمی، ص 309

3. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 82، ص 306.