ختم قرآن
ختم قرآن، به معنای قرائت قرآن از ابتدا تا انتهاست. در فرهنگ اسلامی برای ختم قرآن فضائل و اثرات معنوی و مادی بسیاری برشمرده شده و یکی از مواقع استجابت و قبولی دعا، بعد از تلاوت و ختم قرآن معرفی شده است.[۱]
این کار به دو شکل انفرادی و گروهی صورت میگیرد و دعاهای فراوانی
در پایان این عمل در روایات وارد شده که مهم‌ترین و جامعترین آنها دعای
چهل و دوم صحیفه سجادیه است.
ثواب ختم قرآن به عنوان یکی از معیارها در سنجش ثواب سایر کارهای خیر بوده و در روایات مختلفی پاداش اعمال با آن سنجیده شده است، به عنوان نمونه ثواب قرائت یک آیه در ماه رمضان[۲] یا سه بار تلاوت سوره توحید در سایر ماه‌ها[۳] یا نماز خاصی در شب دوشنبه[۴] معادل ثواب ختم قرآن دانسته شده است.
ختم قرآن به انگیزه‌های مختلفی مانند شناخت دین و انس با خدا، هدیه به روح اموات یا حتی رفع مشکلات زندگی و شفای مریض و... انجام میگیرد.
معنای لغوی
واژه «ختم» در لغت، به معنای رسیدن به پایان هر چیز است. خَتم به معنای
«مُهر نهادن بر چیزی» و خِتام به معنای «مُهر» نیز از همین ریشه است.[۵] «ختم قرآن» در اصطلاح هماهنگ با مفهوم لغوی آن، به معنای قرائت قرآن کریم از آغاز تا پایان است.[۶] در آیات کلام الهی سخنی از ختم قرآن به میان نیامده، بلکه همگان را به قرائت به قدر میسور فراخوانده است: ...فَاقْرَءُوا مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ ۚ... ﴿۲۰﴾ (ترجمه: ...[اینک] هر چه از قرآن میسر می‌شود بخوانید...)[مزمل–۲۰]
بر پایه روایتی از امام صادق علیه‌السلام مراد از (مَا تَیسَّرَ) مقدار تلاوتی است که قاری میتواند با خشوع قلب و صفای باطن بخواند،[۷] و طبعاً چنین قرائتی در حال نشاط روحی و شادابی انجام میگیرد، نه از روی کسالت، خستگی و تکلّف. در حدیثی از امام علی(ع) تأکید شده که همت انسان باید تدبر و فهم آیات باشد نه به پایان رساندن سوره یا ختم قرآن.
عنوان «ختم قرآن» از صدر اسلام برای مسلمانان آشنا بوده است و پیامبر و امامان اهل بیت و صحابه
درباره چگونگی، زمان، روش و ثواب ختم قرآن کریم سخن گفته‌اند. ظاهرا تعبیر
«مجلس ختم» که برای درگذشتگان برگزار می‌شود از همین «ختم قرآن» گرفته شده
باشد؛ زیرا مرسوم است که در چنین مجلسی یک یا چند بار قرآن را ختم
می‌کنند.
فضیلت ختم قرآن
در روایات بر فضیلت ختم قرآن تأکید شده و در شماری از آنها، ثواب‌ها و
برکات زیادی برای ختم آن بیان شده که برخی مقید به زمان‌های خاص مانند ماه رمضان یا مکان‌های خاص مانند مکه مکرمه‌اند و برخی مطلق.
در حدیث مشهوری از پیامبر اکرم بیان شده که هر کس قرآن را ختم کند، گویی نبوّت در جان او جای گرفته ولی به او وحی نمی‌شود.[۸]
مدت زمان ختم قرآن
ختم قرآن در شرایط عادی در کمتر از سه روز یا یک هفته پسندیده نیست[۹] چراکه در سنّت اسلامی به فهم آیات بیش از تکرار و تعدد تلاوت توجه شده است.[۱۰] در روایتی از پیامبر نقل شده کسی که در کمتر از سه روز قرآن را ختم کند به فهم آیات دست نمی‌یابد[۱۱] و چنین قرائتی به خواندن شتابزده و بی‌توجه آیات می‌انجامد.[۱۲] در حدیثی از امام رضا(ع) آمده است با اینکه می‌توانم قرآن را در کمتر از سه روز ختم کنم، این کار را نمی‌کنم تا قرائتم بدون تدبر نباشد. در عین حال، در ماه رمضان سی تا چهل بار ختم قرآن مجاز دانسته شده است.[۱۳]
غزالی
معتقد است برای عابدان و سالکانِ عملی شایسته نیست که کمتر از دو ختم قرآن
در هفته داشته باشند اما سالکان قلبی و نیز مشتغلان به نشر علم می‌توانند
هفته‌ای یک ختم داشته باشند و افراد اهل تأمل و تفکر می‌توانند قرآن را در
یک ماه ختم کنند تا تأمل و تدبر لازم را در آیات داشته باشند.[۱۴]
آداب ختم قرآن
تلاش برای فهم معانی و پیاده‌کردن مفاهیم قرآن در زندگی و روح قاری مورد
تأکید بسیاری از روایات است. برخی افراد که به زبان عربی تسلط ندارند از
شیوۀ آیه به آیه استفاده می‌کنند، به این شکل که ابتدا معنی یک آیه را
مطالعه و سپس خود آن آیه را قرائت می‌کنند (یا برعکس) آنگاه به همین شیوه
به آیه بعدی می‌پردازند.
صحیح خواندن (تا آنجا که برای قاری امکان دارد) یکی از امتیازات قرائت است هرچند رعایت همه قواعد تجوید لازم نیست.
مستحب است از سورۀ ضُحی تا پایان قرآن، قاری در انتهای هر سوره توقف کوتاهی داشته و تکبیر بگوید.
ختم قرآن آداب ویژه‌ای دارد از جمله ختم آن در روز جمعه[۱۵]، روزه‌داری در روز ختم قرآن[۱۶]، و اینکه فرد پس از هر ختم، حتی اگر قصد ختم مجدد هم ندارد سوره فاتحه و پنج آیه نخست سوره بقره را قرائت و ختم قرآن را به فتح آن (شروع مجدد تلاوت از ابتدای قرآن) متصل کند.[۱۷]
ختم قرآن در مدت اقامت در مکه برای حاجیان مورد تأکید قرار گرفته و در حدیثی آمده است کسی که در مکه قرآن را ختم کند تا پیش از مرگ، رسول اکرم و نیز جایگاه خود را در بهشت می‌بیند.[۱۸]
بسیاری از افراد ثواب قرائت را به پیشگاه پیامبران، امامان و امامزادگان، بزرگان دین، شهیدان و امواتِ خود هدیه می‌کنند.
در کشورهای مختلف آداب متنوعی برای ختم قرآن دارند و در بسیاری جاها
در پایان اولین ختم نوجوانان، انگشتر یا هدیه دیگری به او می‌دهند.
کراهت قرائت و ختم قرآن برای بانوان در ایام عادت ماهیانه به معنای ثواب کمتر است و البته لمس آیات یا قرائت آیه یا سوره‌های سجده‌دار جایز نیست.
صورتهای مختلف ختم قرآن
ختم قرآن به دو صورت انجام می‌شود: ختم انفرادی و ختم گروهی. در جلسات ختم گروهی معمولا انگیزه تلاوت بیشتر است.
این جلسات در گذشته بیشتر در منزل برگزار می‌شد و در سالهای اخیر در بسیاری از مساجد بلافاصله پس از نماز جماعت، یک صفحه از قرآن با ترجمه تلاوت می‌کنند که به مرور ختم قرآن شکل میگیرد. در برخی حرمهای
امامان و امامزادگان نیز مراسم ختم دسته جمعی قرآن به صورت روزانه برگزار
شده و ثواب آن به روح صاحب مزار هدیه می‌گردد. نوع دیگری از ختم، از طریق
ارتباطات پیامکی یا شرکت در برخی سایتهای اینترنتی است. اینگونه ختم‌ها
معمولا برای سلامتی امام زمان، رفع گرفتاری یا درخواست حاجت از خداست.
در مراسم ترحیم تازه درگذشتگان نیز قرآن
را به صورت سی، شصت یا صدوبیست بخشی تقسیم می‌کنند و هریک از شرکت‌کنندگان
معمولا یک پاره از آن را قرائت کرده و در مجموع یک یا چند ختم قرآن صورت
میگیرد. گویا علت نام گذاری مراسم یادبودِ درگذشتگان به «مجلس ختم» همین
سنّت ختم جمعی قرآن است.
دعاهای ختم قرآن
«ختم قرآن» به معنای خواندن یک دوره کامل قرآن است؛ ولی در هنگام به
پایان رساندن هر سوره یا حزب و جزئی، می‌توان «دعاهای ختم قرآن» را خواند.[۱۹]
برخی دعاهای رایج در بین مردم ریشۀ روایی دارند (مأثور) و برخی با وجود داشتن مضمون زیبا دعاهای معصومین نیستند (غیر مأثور).
در هنگام قرائت دعاهای ختم قرآن معمولا شنوندگان در پایان هر بخشی
از دعا، «آمین» یا «الهی آمین» می‌گویند؛ دلیل این کار را نیز روایت امام علی می‌دانند.[۲۰]
برخی دعاهای مأثور
- دعای ۴۲ صحیفه سجادیه از امام زین العابدین(ع) از جامعترین و معروف‌ترین دعاهای ختم قرآن است: أَللهُمَّ إنَّکَ أَعَنْتَنی عَلی خَتْمِ کِتابِکَ... ادامه
- پیامبر اکرم(ص) در هنگام ختم قرآن، این دعا را می‌خواندند: أَللهمَّ ارْحَمْنی بِالقرآنِ...[۲۱]
- دعای دیگر پیامبر : أللهمَّ اِنّی أَسْئَلُکَ اِخْباتَ المُخْبِتینَ...[۲۲]
- دعای امام صادق علیه‌السلام به هنگام ختم قرآن : أللهمَّ انّی قَدْ قَرَأْتُ ماقَضَیتَ مِنْ کِتابِکَ...[۲۳]
برخی دعاهای غیرمأثور
در منابع گوناگون و نیز برخی قرآن‌های چاپی، دعاهای متنوّعی وجود دارد
که گرچه مفاهیم کلّی آن از آیات و احادیث اقتباس شده اما ظاهراً توسّط
دانشمندان و قاریان خوش ذوق بیان شده‌اند. به عنوان نمونه:
- صَدَقَ اللهُ العَلی العَظیمُ، وَ صَدَقَ رَسُولُهُ النَّبی
الکریمُ، وَ نَحْنُ عَلی ذلِکَ مِنَ الشَّاهِدینَ، رَبَّنا تَقَبَّلْ
مِنَّا، اِنَّکَ أنْتَ السَّمیعُ العَلیمُ، اللهمَّ ارْزُقنا بِکُلِّ
حَرْفٍ مِنَ القرآنِ حَلاوَةً، وَ بِکُلِّ جُزْءٍ مِنَ القُرآنِ جَزاءً،
اللهمَّ ارْزُقنا بِالأَلِفِ أُلْفَةً...
- صَدَقَ اللهُ أَعْلَی الصَّادِقینَ وَ منطِقَ جَمیعِ
النَّاطِقینَ... أللهمَّ انْفَعْنا بِالقرآنِ العظیمِ وَاهْدِنا بِالآیاتِ
وَالذِّکْرِ الحکیمِ وَ تَقَبَّلْ مِنَّا قِرائَتَهُ...
- اللهمَّ، رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا خَتْمَ القرآنِ، وَ تَجاوَزْ عَنْ ما کانَ مِنَّا فی تِلاوَتِهِ مِنْ خَطَأٍ أَوْ نُقْصانٍ...
- أَللهمَّ اجْعَلِ القرآنَ لَنا فِی الدُّنیا قَریناً، وَ فِی القَبْرِ مُونِساً، وَ فِی القِیامَةِ شَفیعاً...
معرفی کتاب
کتاب «شناخت نامه قرآن برپایه قرآن و حدیث» از انتشارات دارالحدیث در بخشی از جلد سوم خود به بررسی روایات و مطالبی پرداخته که به موضوع «ختم قرآن» مربوط می‌شود.
پانویس
پیامبر(ص) فرمود: «من ختم القرآن فله دعوة مستجابة»، مجمع الزّوائد، نورالدّین علی هیثمی مصری، ج ۷، ص۲۵۶،
امام علی(ع): «إغتنموا الدّعاء عند خمسة مواطن: عند قرائة القرآن...»، جامع احادیث الشّیعه، ج ۱۵، ص۲۷۷ و ۲۷۸.
امام حسن(ع): «من قرأ القرآن کانت له دعوة مجابة إمّا معجّلة و إمّا مؤجّلة»، همان، ص۲۰،ش ۴۰.
امام صادق(ع): «... و من ختمه کانت له دعوة مستجابة مؤخّرة أو معجّلة»، مرآة العقول، علاّمه مجلسی، ج ۱۲، ص۴۹۷.
عیون اخبارالرضا، ج ۱، ص۲۹۶امالی صدوق، ص۸۶هر کس شب دوشنبه دو رکعت نماز بخواند و در هر رکعت آن یک حمد و هفت مرتبه
سوره توحید بخواند و بعد از تمام شدن نماز هفت مرتبه تسبیحات اربعه و لا
حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم بگوید، ثواب ختم قرآن برای او نوشته
شودمقاییس اللغة ؛ لسان العرب: ماده «ختم»شناخت نامه قرآن برپایه قرآن و حدیث ج۳ ص۳۸۳ما
تَیسَرَ لَکم فیهِ خُشُوعُ القَلبِ وَ صَفاءُ السِّرِ. -- تا آن جا که
خشوع قلب و صفای باطن، همراهیتان میکند. بحارالانوار، ج۸۴، ص۱۳۵مَن خَتَمَ القُرآنَ فَکأَنَّما اُدرِجَتِ النُّبُوَّةُ بَینَ جَنبَیهِ،
ولکنَّهُ لا یوحی إلَیهِ. کافی، ج۲، ص۶۰۴ -- کسی که قرآن را ختم کند، گویا
نبوّت در میان دو پهلویش قرار داده شده باشد، جز آن که به او وحی نمی‌گردد.کافی، ج ۲، ص۶۱۸ـ۶۱۹کافی، ج ۲، ص۶۱۴کنز العمال، ج ۱، ص۶۱۴کافی، ج ۲، ص۶۱۷رجوع کنید به کلینی، ج ۲، ص۶۱۸احیای علوم دین، ج ۱، ص۳۶۶مصباح المتهجد، ص۳۲۲شرح المهذب نووی، ج ۲، ص۱۶۸کافی، ج ۲، ص۶۰۵کافی، ج ۲، ص۶۱۲«حُذَیفه» می‌گوید: پیامبر(ص) بعد از اتمام تلاوت سوره بقره، این دعا را
خواند: «أَللهُمَّ ارْحَمنی بِالقرآن...» قرآن و آداب تلاوت آن، ص۴۳ و ۴۴امام علی علیه‌السلام به صحابی‌اش - زرّ بن حبیش - فرمود: «ای زرّ! من دعا می‌کنم و تو آمین بگو...» بحارالانوار، ج ۹۲، ص۲۰۶أَللهمَّ ارْحَمْنی بِالقرآنِ وَاجْعَلْهُ لی اِماماً وَ نُوراً وَ هُدًی
وَ رَحْمَةً. أَللهمَّ ذَکِّرْنی مِنهُ ما نَسیتُ وَ عَلِّمْنی مِنهُ ما
جَهِلْتُ، وَارْزُقْنی تِلاوَتَهُ آناءَ اللَّیلِ وَالنَّهارِ، وَاجْعَلْهُ
حُجَّةً لی یارَبَّ العالمینَ -- خدایا! به حُرمت قرآن بر من رحم کن و آن
را راهنما، نور، رستگاری و رحمت برایم قرار ده. خدایا! مرا به آنچه که
فراموش کرده ام، متذکّر ساز، و آنچه را که نمی‌دانم، بر من بیاموز، و در
ساعات روز و شب تلاوت آن را نصیبم گردان، و آن را حجّت و دلیلم قرار
بده،ای پروردگار جهانیانزرّ بن حبیش نقل میکند: در مسجد جامع شهر کوفه و در محضر امیرمؤمنان علی
علیه‌السلام قرآن را از آغاز تا پایانش تلاوت کردم... وقتی به آیه ۲۲ سوره
«حم عسق» رسیدم، آن حضرت گریست؛ به گونه‌ای که اشک بر صورتش جاری شد. سپس
سرش را به آسمان بلند نموده و فرمود:ای زرّ! من دعا می‌کنم و تو آمین بگو.
آنگاه چنین عرضه داشت: أللهمَّ اِنّی أَسْئَلُکَ اِخْباتَ المُخْبِتینَ،
وَاخْلاصَ المُوقنینَ، وَ مُرافَقَةَالأَبرارِ، وَاسْتِحْقاقَ حَقائِقِ
الایمان، وَالغَنیمَةَ مِنْ کُلِّ بِرٍّ وَالسَّلامَةَ مِن کُلِّ اِثْمٍ،
وَ وُجُوبَ رَحْمَتِکَ، وَ عَزائِمَ مَغْفِرَتِکَ، وَالْفَوزَ
بِالْجَنَّةِ، وَالنَّجاةَ مِنَ النَّارِ -- خدایا! همانا من دل نهادن دل
دادگان، اخلاص اهل یقین، همراهی نیکان، شایستگی دریافت حقائق ایمان،
بهره‌مندی از همه خوبی ها، مصون ماندن از تمامی گناهان، شمول رحمتت، به دست
آوردن بخشش‌های بزرگت، رستگاری و رسیدن به بهشتت، و نجات یافتن از آتش
جهنّم را، از درگاه مقدّست درخواست می‌کنم. امیرالمؤمنان علیه‌السلام در
پایان، به من فرمود: «ای زرّ! هرگاه قرآن را ختم نمودی، این دعا را بخوان؛
زیرا دوست و محبوبم پیامبر خداصلی الله علیه وآله وسلم مرا دستور و سفارش
داده بود که به هنگام ختم قرآن با این کلمات، دعا بخوانم.» بحارالانوار، ج
۹۲، ص۲۰۶ و ۲۰۷-
أللهمَّ انّی قَدْ قَرَأْتُ ماقَضَیتَ مِنْ کِتابِکَ الَّذی أَنْزَلْتَهُ
عَلی نَبِیکَ الصّادِقِ صلی الله علیه وآله وسلم، فَلَکَ الحمدُ رَبَّنا،
اللهمَّ اجْعَلْنی مِمَّنْ یحِلُّ حَلالَهُ وَ یحَرِّمُ حَرامَهُ وَ
یؤْمِنُ بِمُحْکْمِهِ وَ مُتَشابِهِه، وَاجْعَلْهُ لی اُنْساً فی قَبْری وَ
اُنساً فی حَشْری، وَاجْعَلْنی مِمَّنْ تُرْقیهِ بِکُلِّ آیةٍ قَرَأَها
دَرَجَةً فی أَعْلی عِلِّیینَ، بِرَحْمَتِکَ یا أَرْحَمَ الرَّاحِمینَ. --
خدایا! همانا من آنچه را که از کتابت بیان نموده‌ای، تلاوت کردم؛ همان
کتابی که بر پیامبر راستگویت فرو فرستادی. پروردگارا! سپاس و ستایش، سزاوار
توست. خداوندا! مرا جزو گروهی قرار بده که حلال قرآن را، حلال و حرامش را،
حرام شمرده و به محکم و متشابه آن، معتقد هستند. و قرآن را در گورم و
هنگام حشر و زنده شدنم، انیس و مونسم ساز، و نیز مرا جزو کسانی قرار بده که
به سبب تلاوت هر آیه‌ای، آنها را به والاترین مقامات (بهشتی) می‌رسانی و
بر درجه آنان می‌افزایی. به رحمتت‌ای مهربان‌ترین مهربانان. بحارالانوار، ج
۹۲، ص۲۰۷
منابع
- قرآن کریم.
- صحیفه سجادیه.
- ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷.
- ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم ۱۳۶۸ش.
- ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
- محمد بن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
- جعفر مرتضی عاملی، حقائق هامّة حول القرآن الکریم، قم ۱۴۱۰.
- محمد بن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
- محمد بن یعقوب کلینی، کافی.
- علی بن حسام الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
- محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت : دارالفکر.
- مولی محسن فیض کاشانی، قرآن و آداب تلاوت آن، ترجمه دکتر اسدالله ناصح، کانون انتشارات محمدی، تهران.
- محمدی ری شهری، شناخت نامه قرآن برپایه قرآن و حدیث، دارالحدیث.