(بسم الله الرحمن الرحیم)
شکر عملی است که انسان باید با تمام وجود آن را انجام دهد؛ یعنی ابتدا در قلبش احساس تشکر را ایجاد کند بعد این احساس را به زبانش برساند و کلمه شکر را بگوید. اما ماجرا به اینجا خاتمه پیدا نمی‌کند بعد از شکر زبانی باید در عمل هم شکرگزاری کنیم؛ اگر انسان نعمت‌های خدا را در راه حرام استفاده کرد قطعا در عمل، شکر نکرده است؛ بلکه کفران نعمت هم کرده است. مثلا اگر کسی چشم‌چرانی کند نه تنها شکر نعمت چشم خود را در عمل انجام نداده است، بلکه ناسپاسی پروردگار نیز به جای آورده است. خیلی اوقات افراد در زبان‌شان شکر می‌کنند اما نوبت به عمل که می‌رسد شکرگزاری‌ای در کار نیست. بهترین نوع شکر از نعمت‌های بیکران خدا، اطاعت از فرمان‌های اوست، مراعات حلال و حرام الهی در این زمینه بسیار کارگشاست. پس به طور خلاصه باید بگوییم که مراحل شکر عبارت است از: شکر قلبی یا درونی، شکر زبانی و در نهایت شکر عملی.
۱-تفکّر در نعمت‌های خداوند
غفلت یکی از بزرگترین گناهان است؛ غفلت از نعمت‌های مادی و معنوی(۱) و نشانه‌های آفرینش که در اطراف ما فراوان به چشم می‌آید پذیرفتنی نیست؛ وظیفه هر انسان مومنی است که در خلوت خود درباره این نعمتها و نشانه‌ها فکر کند. پی بردن به اسرار آفرینش، باعث خضوع و خشوع بنده در مقابل خالق هستی و در نتیجه حمد و شکر او می‌شود.
تمرین عملی
فهرستی از نعمتهایی که خداوند مهربان به شما عطا کرده را برای خودتان روی یک برگه کاغذ بنویسید. شما می‌توانید فهرست دیگری از عنایات خداوند نسبت به خود مانند عدم ابتلا به بیماری‌ها، بلایا و... را نیز تهیه کنید و آثار روحی و صفای باطنی که از این عمل به وجود می‌آید را مشاهده کنید:
*مثال برای فهرست اول:
-نعمت داشتن دو چشم بینا
-نعمت در قید حیات بودن پدر و مادر
-نعمت داشتن همسری مهربان و خوش اخلاق
-نعمت خوردن رزق حلال
*مثال برای فهرست دوم:
-نعمت مبتلا نشدن به بیماری ام اس
-نعمت قطع نخاع نبودن و راه رفتن
-نعمت زلزله نیامدن در شهری که در آن زندگی می‌کنیم.
-نعمت نیامدن خشکسالی
اگر می‌خواهید انسان شاکری باشید، نعماتی را که دیگران نمی‌بینند، نعماتی را که فراوانی دارد و خدا به همه می‌دهد، ببینید و به خاطر آنها از خدا تشکر کنید.
۲-رضایت به قضا و قدر الهی
اگر به نعمتهایی که داریم راضی باشیم و آنها را هدیه‌ای از طرف خداوند بدانیم و درک کنیم که خداوند این نعمتها را شایسته‌مان دانسته، راه سپاسگزاری را در پیش می‌گیریم. یکی از آثار نعمت‌شناسی بر حیات طیبه، قناعت است. قناعت یعنی اکتفای انسان به آنچه خود دارد و قطع طمع از آنچه مردم دارند که این صفت، انسان را در دنیا عزت می‌دهد، در چشم همگان عظیم می‌نماید و نزد عموم مردم محترم و موجه می‌سازد. (۲)
۳- مقایسه خود با دیگران، ممنوع!
یکی از دلایلی که انسان شکر نمی‌کند، این است که معمولاً خود را با کسانی که از نظر دنیوی بالاتر از او هستند مقایسه می‌کند و زندگی و نعمتهایی که خداوند به او عطا کرده، در نظرش کم جلوه می‌کند و در نتیجه به کفران نعمت مبتلا می‌شود و از خدا گله می‌کند. در متون اسلامی بسیار سفارش شده در امور دنیوی به پایین‌تر از خود نگاه کنید و در امور دینی به بالاتر از خود نگاه کنید، در این صورت انسان دچار کفران نعمت نمی‌شود.
۴- گفتن برخی عبارات خاص
امام صادق(ع) می‌فرماید: شکر گفتن در این جمله خلاصه می‌شود: «الحمدلله رب العالمین» (۳) این عبارت آیه اول سوره حمد و قرآن هم هست و بار معنایی زیادی در خود دارد ودر عین کوتاهی اما پر مغز است. در روایت دیگری امـام سجـاد(ع) می‌فرماید: هر صبح و شام جهت شکر خداوند این دعا را بخوان تا شکر نعمت خدا را در آن روز و شب ادا کرده باشی: «اللهم ما اصبحت بی من نعمه او عافیه من دین او دنیا فمنک وحدک لا شریک لکلک الحمد و لک الشکر بها علی یا رب حتی ترضی و بعد الرضا» یعنی بار خدایا هر نعمتی و یا عافیتی که نسبت به دین یا دنیا در این صبح دارم از جانب توست، تو یکتایی و شریک نداری، پروردگارا حمد و شکر برای تواست–از جهت نعمتی که به من دادی– تا راضی گردی و هم بعد از رضایتت.
۵-سجده کردن در برابر خداوند بزرگ
سجده کردن عالی‌ترین شکل تشکر است که انسان می‌تواند از خداوند داشته باشد؛ در سجده، انسان در نهایت خضوع و با تمام وجود از خالق خود قدردانی می‌کند؛ از امام صادق(ع) روایت شده است: هر مؤمنی که براى خدا سجده کند از جهت نعمتهایی که به او داده شده است (در غیر نماز)، خداوند ده ثواب برایش می‌نویسد و ده گناه او را محو کرده و ده درجه در بهشت او را بلند گرداند.(۴) به طور کلی در روایات دینی بسیار سفارش شده است که وقتی یادتان می‌آید که خدا نعمتی به شما داده و در مقابل این نعمت احساس کوچکی میکنید و می‌خواهید ادای شکر کنید، گونههایتان را روی خاک بگذارید (۵)
۶- اقرار به ناتوانی در شکر نعمتها
در روایات اسلامى اشاره شده برترین شکر انسان، اقرار به ناتوانى از شکر خدا در برابر نعمت‌هاى او است و باید عذر تقصیر به پیشگاه الهی برد.(۶) امام حسین(ع) می‌فرماید: خدایا اگر خواسته باشم یکی از نعمت‌هایت را تشکر کنم، توان ندارم. (۷) از امام امام صادق(ع) هم روایت شده است: همین که انسان بگوید: خدایا نمی‌توانم از تو شکر کنم، شکر خدا است. (۸)
شکر نعمت خدا فقط یک راه دارد و آن اظهار عجز و ناتوانى از شکر نعمت‌هاى اوست، همانگونه که در حدیثى از امام صادق(ع) مىخوانیم که مىفرماید: خداوند به موسى(ع) گفت حقّ شکر مرا ادا کن، موسی گفت: پروردگارا چگونه حقّ شکر تو را ادا کنم، در حالى که هر زمان شکر تو را بجا آورم، این موفقیّت خود نعمت تازهاى براى من خواهد بود، خداوند فرمود: اى موسى الآن حقّ شکر مرا ادا کردى، چون مىدانى حقّ این توفیق از ناحیه من است.
۷- تشکر از بندگان
تشکر از خدا از مسیر تشکر از بندگان او می‌گذرد؛ کسی که در برابر خدمت یا موهبتی که دیگری به او کرده زبانش به سپاسگزاری می‌چرخد، در برابر خداوند نیز قطعا طریق شکر در پیش می‌گیرد. امـام سجاد(ع) می‌فرماید: در روز قیامت خداوند به کسانی که از مردم تشکر نکرده‌اند می‌فرماید: شما شکرگزار من نبوده‌اید. ناسپاسى در برابر نعمت‌هاى خالق سبب می‌شود که انسان در برابر مخلوق نیز ناسپاس می‌شود، نه تنها ارزشى براى محبت‌ها و خدمات بى شائبه دیگران قائل نشود بلکه خود را طلبکار آنان بداند و این صفت سبب تنفر و بیزارى مردم از چنین افرادی می‌شود و به این ترتیب ناسپاسان گرفتار انزواى اجتماعى و نداشتن یار و یاور، در برابر مشکلات زندگى خواهند شد. (۹)
۸- انجام ندادن گناه
گناهکار براى گناه، از نعمت‌هاى الهى سوء استفاده می‌کند، کسى که مىخواهد به نامحرم نگاه کند و به ناموس خود خیانت کند، از نعمت چشم براى رسیدن به امیال شیطانى و جهنمىاش مایه می‌گذارد. کسى که مىخواهد از صداى حرام و موسیقىهاى ایمان برانداز، لذّت ببرد، از گوش مایه می‌گذارد. کسى که مىخواهد دروغ بگوید، تهمت بزند، نفاق افکنى پیشه سازد، فحش بدهد، زورگویى کند و... از نعمت زبان سوء استفاده می‌کند. بایدمواظب باشیم نعمت، عامل غفلت و بدبختى ما نشود، تمام این نعمتها را خداوند مهربان براى خوشبختى ما قرار داده، قدرشناس نعمتها باید بود و راه خرج کردن نعمت را از انبیا و ائمه و قرآن بیاموزیم. انجام ندادن گناه، شکر است. امام صاد (ع) می‌فرمایند: شکر نعمت آن است که از گناهان پرهیز شود.(۱۰) انجام ندادن گناه در واقع نوعی شکر عملی است و موجب خشنودی خداوند می‌گردد.
۹- خواندن نماز شکر
یکی از نمازهای مستحبی، نماز شکر است؛ نماز شکر، نمازی است که در وقت داشتن نعمت و یا دفع بلا و بیماری خوانده می‌شود. امام صادق(ع) درباره چگونه خواندن این نماز می‌فرماید: چون خداوند به تو نعمتی دهد یا از تو نعمتی را دفع نماید، دو رکعت نماز بخوان و در رکوع و سجود اول (بعد از ذکر بگو :«الحمدلله شکرا شکرا شکرا وحمدا» و در رکوع و سجود دوم بگو «الحمدلله الذی استجاب دعائی واعطانی مسئلتی». بعد دعای علی بن الحسین را از صحیفه بخوان. (۱۱)
[۱] نعمت های معنوی مانند هدایت انبیا و رهنمودهای معصومین (علیهم‌السلام ) ،نزول کتب آسمانی و...
[۲] محمد حسین، طباطبائی، تفسیر المیزان، جلد ۱، ص۵۳۴.
[۳] امام صادق(ع) فرموده اند: خدا هر نعمتى که به بندهاى دهد کوچک یا بزرگ و او بگوید الحمدللّه شکرش رابجا آورده است. (اصول کافى، ج ۴، ص ۲۹۳)
[۴] مفاتیح الجنان،قسمت مربوط به سجده شکر
[۵] «إِذَا ذَکَرَ أَحَدُکُمْ نِعْمَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلْیَضَعْ خَدَّهُ عَلَی التُّرَابِ شُکْراً لِلَّهِ» الکافی، ج ۲، ص ۹۸، باب الشکر، روایت ۲۵.
[۶] مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، ج ۳ ، صص ۸۰ و ۸۱.
[۷] «لَوْ عُمِّرْتُ‌ها أَنْ أُؤَدِّیَ شُکْرَ وَاحِدَةٍ مِنْ أَنْعُمِکَ مَا اسْتَطَعْتُ ذَلِکَ»(إقبالالأعمال، ص۳۴۱)
[۸] «تَمَامُ الشُّکْرِ اعْتِرَافُ لِسَانِ السِّرِّ خَاضِعاً لِلَّهِ تَعَالَى بِالْعَجْزِ عَنْ بُلُوغِ أَدْنَى شُکْرِهِ»(بحارالأنوار،ج۶۸،ص۵۲)
[۹] مکارم شیرازی،ناصر؛پیشین،ج۳،ص۶۲.
[۱۰] کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق؛ اصول کافی، ترجمه مصطفوی، سید جواد، تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، ج۲، ص۹۵
[۱۱] المصباح المنیر،ص۴۱۳