مسجد، از نخستین نهادهایی است که در صدر اسلام و به هنگام هجرت رسول اکرم (ص) از مکه به مدینه شکل گرفت. شکل‌گیری مساجد از مصادیق بارز نهادهای اسلامی در جامعه اسلامی است. نقش آفرینی مساجد در تمام عرصه‌ها و شئون جامعه اسلامی، سبب توسعه و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است.
در باره فلسفه وجودی مسجد می توان گفت: اولین و مهمترین فلسفه به وجود آمدن مسجد، ایجاد جماعت و ارتباط مردم با خدا و ذکر یاد حق تعالی است. وجود مسجد در سایه یاد خدا و ارتباط معنوی مردم با خدا، اهداف اخلاقی و تربیتی، دوری از انحراف و جرم و حتی اهداف اجتماعی و اقتصادی نیز محقّق می شود. در آیات قرآن این مسئله چندین بار با تعابیر گوناگون آمده است. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «(این چراغ پرفروغ) در خانههایى قرار دارد که خداوند اذن فرموده دیوارهاى آن را بالا برند (تا از دستبرد شیاطین و هوسبازان در امان باشد)، خانههایى که نام خدا در آنها برده مىشود، و صبح و شام در آنها تسبیح او مىگویند».[۱۸] در جای دیگری می فرماید: «… و مساجدى که نام خدا در آن بسیار برده مىشود، …».[۱۹] همچنین در آیه دیگری می فرماید: «و کیست ستمکارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری کرد و در ویرانی آن ها تلاش کرد؟ …».[۲۰]
از این آیات معلوم می شود که فلسفه بنای مسجد، در درجه اول، عبادت و یاد خدا و ارتباط معنوی خلق با خالق است. البته یاد خدا مصادیقی دارد که بارزترین آنها نماز است.