آداب رفتار با والدین
در اسلام، رفتار با والدین آدابی دارد که مهم ترین آنها را برمی شماریم:
یک ـ نیکی با پدر و مادر
از جمله آداب رفتار با والدین، نیکی و احسان با آنان است. خداوند در قرآن می فرماید: «وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً؛ به پدر و مادر خود احسان کنید.» (اسراء: 23) وقتی از امام صادق(ع) درباره احسان پرسش شد، فرمود:
با آنها نیک معاشرت کنی تا آنها مجبور نشوند، احتیاج خود را از تو بخواهند. اگرچه نیازمند نباشند، [بلکه قبل از اینکه آنان اظهار کنند، تو باید وظیفه خود را انجام دهی].
دوـ فروتنی و بردباری در برابر خشم آنان
از دیگر آداب رفتار با والدین، تواضع و بردباری در برابر آنان است. به ویژه در دوره کهن سالی باید مراقب بود که همه برخوردها و رفتارها با احترام و تواضع همراه باشد. خداوند در قرآن در این باره می فرماید:
إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً کَرِیمًا. (اسراء: 23)
اگر یکی از آن یا هر دو در کنار تو به سال خوردگی رسیدند، به آنها [حتی] اُف نگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی.
امام صادق(ع) در شرح این آیه می فرماید:
یعنی اگر دل تنگت کردند، به آنها [اُف] مگو. اگر تو را زدند، با آنها تندی مکن و فرمود: [با آنها سخنی شریف و بزرگوار بگو]، یعنی اگر تو را زدند، بگو: [خدا شما را بیامرزد، این است سخن شریف تو] و فرمود: [از روی مهربانی برای آنها جنبه افتادگی پیش آور]، یعنی دیدگانت را به آنها خیره مکن، بلکه با مهربانی و دلسوزی به آنها بنگر و صدایت را از صدای آنها بلندتر مکن و دستت را بالای دست آنها مگیر و بر آنها پیشی مگیر.
رسول خدا صلی الله علیه و آله هم درباره تواضع به پدر و مادر می فرماید: «از جمله حقوق والدین به فرزندان، متواضع بودن در برابر خشم آنهاست».
سه ـ فرمان برداری
در اسلام، اطاعت و فرمان برداری از دستورهای پدر و مادر، نشانه مؤمن بودن فرد مسلمان است، چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:
وَ والدیک فَأَطِعْهما وَ بَرَّهما حَیِّیْنَ کانا أو مَیِّتَیْن وَ ان أمَراکَ أنْ تَخْرُجَ مِنْ أهْلک َو مالِک فَافْعَلْ فانَّ ذلک مِنَ الْاِیْمَان.
پدر و مادرت را فرمان بر و به آنها نیکی کن، زنده باشند یا مرده و اگر دستور دادند، خاندان و مالت را کنارگذار، این کار را بکن که از ایمان است.
البته، اطاعت از والدین، بی حد و مرز نیست و در جایی که دستور پدر و مادر، در مسیر شرک و کفر و برخلاف دستورهای دین باشد، نباید از آن اطاعت کرد. خداوند در قرآن می فرماید:
وَإِن جَاهَدَاکَ عَلی أَن تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا. (لقمان: 15)
و اگر تو را وادارند تا درباره چیزی که تو را به آن دانشی نیست، به من شرک ورزی، از آنان فرمان نبر.
امام علی(ع) درباره حق اطاعت از فرمان پدر می فرماید: «فَحَقُّ الوالد عَلَی الوَلَد أنْ یُطیعَهُ فی کُلِّ شَیْءٍ اِلاّ فی مَعْصیة الله؛ حق پدر بر فرزند این است که فرزند در همه چیز به جز نافرمانی خدا، از پدر اطاعت کند».
رسول خدا صلی الله علیه و آله هم می فرماید: «طاعَةُ اللهِ طاعَةُ الْوالِدِ وَ مَعْصِیَةُ اللهِ مَعْصِیَةُ الْوالِدِ؛ اطاعت پدر، اطاعت خداست و نافرمانی پدر، نافرمانی خداست».
چهارـ صدا کردن مؤدبانه
فرد مؤمن مسلمان، نه فقط هنگام گفت وگو با پدر و مادر نباید صدای خود را در برابر صدای آنها بلند تر کند، بلکه هنگامی که پدر و مادر را خطاب می کند، باید با بهترین و زیباترین کلمات و تعبیرها آنها را خطاب کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ شخصی که از حق پدر بر فرزند پرسید، فرمود: «از جمله حق پدر بر فرزند این است که... او را به اسم صدا نکنی».
در واقع، بهتر است هر گاه پدر یا مادر خود را خطاب می کنیم، از واژه هایی همچون آقاجان، مادرجان، پدر عزیز، مادر عزیز و همانند اینها استفاده کنیم.
پنج ـ راه نرفتن پیشاپیش پدر و مادر
هر چند راه رفتن فرزندان رعنا و جوان پیشاپیش پدر و مادر و نگاه کردن آنها به قد و بالای فرزندان بسیار لذت بخش است، ولی ادب اقتضا می کند که انسان پیشاپیش والدین خود حرکت نکند. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «از جمله حقوق پدر بر فرزند... راه نرفتن پیشاپیش اوست».
شش ـ پرهیز از نشستن قبل از آنها
از آداب دیگر حفظ حُرمت والدین، پرهیز از نشستن در مجالس و محافل قبل از آنها است؛ یعنی کسانی که با پدر و مادر خود به مجلس یا محفلی می روند، تا وقتی که والدینشان جایی برای نشستن پیدا نکرده و مستقر نشده اند، آنان باید به احترام پدر و مادرشان از نشستن خودداری کنند یا جای خود را به آنها بدهند. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «از جمله حقوق پدر بر فرزند... ننشستن قبل از اوست».
هفت ـ قیام به احترام آنان
آداب اسلامی ایجاب می کند هنگامی که پدر و مادر به منزل، مجلس یا محفلی وارد می شوند، اگر فرزندشان در آنجا هست، به احترام آنان برخیزد، چنان که امام علی(ع) می فرماید: «قم عَنْ مَجْلسکَ لأبیکَ؛ به پاخیز به پای پدرت در مجلس».
هشت ـ دشنام ندادن و فراهم نکردن زمینه دشنام
فرزندان چه در طول حیات و چه در دوره مرگ والدین باید به گونه ای زندگی و رفتار کنند که کسی به پدر و مادر آنها دشنام و ناسزا نگوید. به دیگر سخن موجب آزار دیگران نشوند تا دیگران به والدین آنها فحش و ناسزا نگویند. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «از جمله حقوق پدر بر فرزند این است که... سبب دشنامشان نشود».
خود فرزند نیز نباید به پدر و مادرش دشنام بگوید. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «لَعَنَ اللهُ مَنْ لَعَنَ والدیه؛ هرکس پدر و مادر خویش را لعن کند، خدا او را لعنت می کند.» همچنین می فرماید: «مَلْعونٌ مَنْ سَبَّ أباهُ، ملعُونٌ مَنْ سَبَّ امَّهُ؛ هرکس به پدر خویش ناسزا گوید، ملعون است و هر که به مادر خویش ناسزا گوید، ملعون است».