آداب شب قدر
شب قَدر یا لَیلَةُ القَدر با فضیلت‌ترین شبِ سال در فرهنگ اسلامی. به صورت دقیق دانسته نیست که این شب، کدامین شب سال است. شب قدر در باور شیعیان، به احتمال، یکی از شبهای ۱۹ یا ۲۱ و یا ۲۳ ماه رمضان و بنا بر برخی روایات، شب نیمه شعبان است. بیشتر اهل سنت شب ۲۷ماه رمضان را شب قدر دانسته‌اند. قرآن در دو سوره قدر و دخان درباره این شب سخن گفته است. ضربت خوردن و شهادت امام علی(ع) در این شبهای قدر، بر اهمیت آنها نزد شیعیان افزوده است. بنابر روایات، شب قدر تنها مختص به زمان پیامبر(ص) نبوده و همواره در هر سال، جاری است و شیعیان، از همین آموزه روایی بر ضرورت وجود حجت خدا(امام زمان) در زمین تا قیامت استدلال کرده‌اند؛ زیرا نزول فرشتگان نیازمند نزولگاه است و در نتیجه، جانشین پیامبر اکرم(ص) که در ویژگی‌هایی مانند عصمت شبیه اوست، تا قیامت در زمین حضور دارد.
محتویات
مفهوم‌شناسی
قدر کلمه‌ای عربی به معنای اندازه و حد هر چیزی است.[۱] در اصطلاح، ویژگی هستی و وجودی و چگونگی آفرینش آن و به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودی هر چیز را گویند.[۲]
دلیل نام گذاری
در این باره که چرا این شب را قدر نامیده‌اند، وجوهی ذکر کرده‌اند. بنا بر یک وجه در این شب مقدرات بندگان و اندازه و قدر رویدادهای سال تعیین می‌شود؛ همان گونه که در آیه۴ سوره دخان آمده است: «فیها یفْرَقُ کُلُّ أَمْر حَکیم؛ در آن شب هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می‌گردد.»بنابر روایات پرشماری نیز در شب قدر، مقدرات یک سال انسان‌ها تعیین می‌گردد و رزق‌ها و سرآمد عمرها و امور دیگر مقرر می‌شود.بنابر برخی دیگر از منابع وجه نامگذاری این شب، شرافت و قدر والای آن است؛ زیرا قرآن با آن قدر و ارج خود در این شب بر قلب رسول اکرم(ص) به وساطت فرشته صاحب قدر نازل گردید.[۳]
معنای اصطلاحی
در فرهنگ اسلامی، شب قدر یکی از شبهای سال است که ویژگی و قداست خاصی دارد. بنابر منابع اسلامی هر ساله در این شب تقدیر سال آینده انسان نوشته می‌شود. وقوع برخی حوادث در این شب، بر اهمیت آن افزوده است از جمله گفته‌اند که در این شب قرآن کریم به صورت یکجا بر قلب پیامبر(ص) نازل شده است. همچنین امام علی(ع) در این شب، به شهادت رسیده و این رویداد، شب قدر را نزد شیعیان اهمیت افزونی داده و آنان در این شب در کنار اهتمام به اعمال مستحبی مانند ذکر و قرائت قرآن، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.
مفسران قرآن کریم برآنند که شب قدر بنابر ظاهر آیات سوره قدر هر ساله تکرار می‌شود و مراد از آن تنها شب نزول قرآن و عصر پیامبر اسلام(ص) نیست. به علاوه، روایات بسیاری که شاید در حدّ تواتر باشند، این مطلب را تأیید میکند.[۴]
بنابر برخی روایات، شب قدر از مواهب الهی بر امت اسلام است، چنان که در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: خداوند شب قدر را به امت من بخشیده و احدی از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبودند.[۵]
شب قدر در قرآن
در قرآن کریم، در دو سوره قدر و دخان درباره شب قدر آیاتی آمده است.
سوره قدر:
- إنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ وَمَا أَدْرَاک مَا لَیلَةُ الْقَدْرِ لَیلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلَائِکةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ هِی حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ؛[۶] از شب قدر چه آگاهت کرد؟! شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است؛ ما آن[=قرآن]را در شب قدر نازل کردیم و چه کس دانست که این شب چیست؟! شب قدر از هزار ماه بهتر است، و فرشتگان و روح در آن، به اذن پروردگار بر هر کاری فرود می‌آیند. [آن شب] تا صبح آسایش و امن است.
سوره دخان:
- وَالْکتَابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَةٍ مُّبَارَکةٍ إِنَّا کنَّا مُنذِرِینَ فِیهَا یفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا کنَّا مُرْسِلِینَ رَحْمَةً مِّن رَّبِّک إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ؛[۷] سوگند به کتاب روشنگر؛ به راستی ما آن را در شبی مبارک فروفرستادیم زیرا که به حقیقت هشداردهنده بودیم. در آن شب که هر امری با حکمت معین و ممتاز و جدا می‌گردد. تعیین آن امر البته از سوی ما خواهد بود، که ما رسولان را فرستاده بودیم و این از رحمت و مهربانی پروردگار توست، به راستی او شنونده داناست.
شب قدر و امام زمان(ع)
در منابع روایی شیعه، روایاتی هست که به شب و سوره قدر برای اثبات وجود و زنده بودن امام زمان(ع) استدلال کرده‌اند. بنابر این روایات، در شب قدر، فرشتگان برای ابلاغ تقدیر سال آینده بر پیامبر(ص) نازل می‌شدند. از آنجا که شب قدر در تمام سالها جاری است و مختص به زمان پیامبر(ص)نیست، پس از آن حضرت، فرشتگان بر جانشین او، امام معصوم، نازل می‌شدند که شبیه‌ترین شخص به او است. شیعه از این آموزه که شب قدر همیشگی است و نزول فرشتگان در این شب، حتمی است و از طرفی، این نزول نیازمند نزولگاهی قابل است، به وجود حجت در تمام زمانها تا قیامت استدلال کرده‌اند. برخی از روایات یاده شده به قرار زیر است:
روایتی از امام باقر(ع): «یا معشر الشیعة! خاصموا بسورة انا انزلناه تفلجوا. فوالله انها لحجة الله تبارک و تعالی علی الخلق بعد رسول الله صلی الله علیه و آله و انها لسیدة دینکم و انها لغایة علمنا:[۸]ای جماعت شیعه! علیه مخالفان خود به سوره انا انزلناه استناد کنید که پیروز خواهید شد. سوگند به خدا که این سوره برای حجت خداوند تبارک و تعالی بعد از رسول است. این سوره همانا مدرک دین شما و نهایت علم ما است.»
روایتی از ابن عباس: «قال علی:ان لیلة القدر فی کل سنة و انه ینزل فی تلک الیلة امر السنة و ان لذلک الامر ولاة بعد رسول الله صلی الله علیه و آله. فقلت : من هم ؟ فقال : انا و احد عشر من صلبی ائمة محدثون:[۹]علی بن ابی طالب گفت: در هر سال شب قدری هست که در آن شب امر یک سال نازل می‌شود. برای آن والیانی است بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله. پرسیدم: آنان چه کسانی هستند؟ گفت: من و یازده تن از پشت من که همگی امام و محدَّث‌اند.»
تقریر استدلالی که از مجموع روایات اقامه کرده‌اند، چنین است:
- در شب قدر، مقدرات یک سال بر پیامبر اکرم(ص)نازل می‌شده است.
- شب قدر مختص به زمان پیامبر(ص)نیست و هر ساله تا قیامت جاری است.
- برای نزول فرشتگان و مقدرات الهی در شب قدر به نزولگاهی شبیه پیامبر در صفاتی مانند عصمت نیاز است.
- این محل نزول، بنابر روایات، امامان معصوم اهل بیت(ع)است.
نتیجه: در زمان حاضر نیز به ناچار باید یک امام معصوم در حیات باشد که نبابر روایات، او مهدی(ع) آخرین امام معصوم است.
تعیین شب قدر
در منابع دینی اسلام، به این که شب قدر کدام شب سال است تصریح نشده و مسلمانان با نگاه به قرائن و شواهد موجود در قرآن، احتمالاتی را مطرح ساخته‌اند. با این حال، در برخی روایات نقل شده از امامان(ع)نشانیهایی به نسبت دقیق از این شب می‌توان یافت.
دیدگاه شیعه
بنابر روایات شیعه شب قدر یکی از سه شب ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ ماه رمضان است؛ اما احتمال شب ۲۳ بیشتر است و از این رو ابن بابویه صدوق گفته است: «بزرگان ما درباره شب قدر، همه یک سخن‌اند که شب بیست و سوم ماه رمضان است.»[۱۰]بنابر یک روایت از امام صادق(ع) شب قدر تا قیامت باقی است و در ماه رمضان واقع است.[۱۱] بنابر روایتی دیگر، تقدیر در شب نوزدهم و ابرام (تاکید بر تقدیراتی که شده است) در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است.[۱۲]
دیدگاه اهل سنت
اهل سنت معتقدند که شب قدر طبق حدیث نبوی، یکی از ده شب آخر ماه رمضان است و بر اساس احادیث کتب صحاح خویش[۱۳] غالبا شب بیست و هفتم را شب قدر می‌دانند و در آن شب به دعا و شب زنده داری می‌پردازند. برخی اهل سنت اظهار داشته‌اند که تا زمان زندگی حضرت محمد(ص) شب قدر در هر سال تکرار می‌شد اما از آن پس دیگر شب قدری نیست.[۱۴] به گفته برخی دیگر، شب قدر شبی جاری در تمام سال است و در هر سال شبی نامعلوم است. این شب در سال بعثت در ماه رمضان بوده اما در سال‌های دیگر ممکن است در دیگر ماه‌ها باشد.[۱۵]
فضایل شب قدر
در قرآن کریم، سوره‌ای کامل به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و بدین نام خوانده شده است. برخی از فضایل این شب در قرآن و حدیث عبارتند از:
- از هزار ماه بهتر: قرآن تصریح کرده است که این شب از هزار ماه بهتر است: «لَیلَةُ القَدرِ خَیرٌ مِن اَلفِ شَهرٍ» و در صحیفه سجادیه (دعای ۴۴) آمده: «فَضلُ لَیلَةٌ واحِدَةُ مِن لَیالیهِ، عَلَی لَیالی اَلفَ شَهرٍ و سشَّماهَا، لَیلَةَ القَدرِ؛ فضیلت یکی از شبهای آن (ماه رمضان) از شبهای هزار ماه برتر است؛ شبی که خدا آن را شب قدر نام نهاد.[۱۶]
- شب نزول قرآن: بنابر قولی، از مجموع برخی آیات قرآن و طبق روایات موجود، قرآن کریم در شب قدر به صورت یکباره از لوح محفوظ به آسمان دنیا یا بیت المعمور و یا قلب پیامبر اکرم(ص) نازل شده است. این را در اصطلاح علوم قرآنی نزول دفعی (یکباره) و نزول اجمالی قرآن می‌گویند. اما قرآن یک نزول تدریجی و تفصیلی هم دارد، که طی ۲۳ سال دوران نبوت پیامبر اسلام(ص) به صورت الفاظ نازل شده است.
- شب آمرزش گناهان: از پیامبر خدا(ص) روایت کرده‌اند: «هر کس شب قدر را احیا کند و مومن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می‌شود.»[۱۷]
- قلب ماه رمضان: در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «... شمار ماه‌های سال نزد خداوند، دوازده ماه است و سر آمد ماه‌ها، ماه رمضان است و قلب ماه رمضان، لیلة القدر است.»[۱۸]
- سَرور شب ها: از پیامبر(ص)نقل کرده‌اند: «لَیلَةُ القَدرِ سَیدَةُ اللَّیالِی؛ شب قدر، سَروَر شبهاست.»[۱۹]
فضیلت روزهای قدر
بنابر منابع روایی و فقهی، روزهای قدر نیز همانند شبهای آن گرانقدر و با فضیلتند.[۲۰]
اعمال مستحب شبهای قدر
اعمال شبهای قدر بر دو نوع است: اعمالی که در هر سه شب انجام می‌شود و به اعمال مشترک معروف است و اعمالی که مخصوص هر یک از شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم است.[۲۱]
| اعمال شبهای قدر | |||||
| اعمال مشترک |
سپس قرآن کریم را بر سر گرفته و این مناجات را بخواند: اَللَّهُمَّ بِحَقِّ هَذَا الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ مَنْ أَرْسَلْتَهُ بِهِ وَ بِحَقِّ کلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فِیهِ وَ بِحَقِّک عَلَیهِمْ فَلا أَحَدَ أَعْرَفُ بِحَقِّک مِنْک. آنگاه هر کدام از قَسَم‌های زیر را ده بار گفته و در پایان حاجات خود را از خداوند طلب کند:
| ||||
| شب نوزدهم |
| ||||
| شب بیست و یکم |
| ||||
| شب بیست و سوم |
|
پانویس
- ↑ فراهیدی، کتاب العین، ج۵، ص۱۱۳؛ قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج ۵، ص۲۴۶-۲۴۷.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج ۱۲، ص۱۴۴.
- ↑ ملکی تبریزی، میرزا جواد، المراقبات، ص۲۳۷ - ۲۵۲.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص۱۹۰.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص۱۹۰.
- ↑ قدر، ۱-۵.
- ↑ سوره دخان آیات ۱-۶.
- ↑ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۲۴۹.
- ↑ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۲۴۷ و ۲۴۸.
- ↑ اتفق مشایخنا [فی لیلة القدر] علی انها اللیلة الثالثة و العشرون من شهر رمضان. الخصال، ص ۵۱۹
- ↑ طبرسی، مجمع البیان ج۱۰، ص۷۸۶.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۷۷۲.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، ج،۸ ص۶۵.
- ↑ القاسمی، تفسیر القاسمی، ج۱۷، ص۲۱۷.
- ↑ ابن المفتاح، عبدالله، شرح الازهار، ج۱، ص۵۷.
- ↑ صحیفه سجادیه، ص۱۸۷.
- ↑ کاشانی، تفسیر منهج الصادقین، ج۱۰، ص۳۰۸.
- ↑ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج ۵، ص۹۱۸.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۰، ص۵۴.
- ↑ شیخ طوسی، التهذیب ج ۴، ص۳۳۱، ح ۱۰۱.
- ↑ سایت شیعیان
- ↑ ای آنکه پیش از هر چیز بوده سپس هر چیز را آفرید و او باقی است و هر چیز فانی شود‌ای آنکه بمانند او چیزی نیست‌ای آنکه در آسمانهای بلند و نه در زمینهای پست و نه بالای آنها و نه در زیر آنها و نه در میان آنها معبود به حقی که پرستش شود جز او نیست حمد مر‌تر است آن سپاس که جز تو کس نتواند آن را شمرد پس درود فرست بر محمد(ص) و آل محمد درودی که جز تو کس نتواند آن را شمرد.
- ↑ خدایا عمرم را طولانی گردان،و روزیام را وسعت بخش،و بدنم را تندرست بدار،و به آرزویم برسان،و و اگر در زمره بدفرجامان،هستم،مرا از آن گروه محو کن،و در گروه سعادتمندان ثبت فرما،که تو در کتاب فرو فرستاده به پیامبر مرسلت(درود تو بر او و خاندانش)فرمودی:خدا محو میکند آنچه را بخواهد و ثبت مینماید آنچه را اراده کند و کتاب جامع نزد اوست.
- ↑ خدایا قرار ده در آنچه حکم میکنی،و مقدّر مینمایی،از فرمان حتمی، در آنچه از کار حکیمانه جدا میسازی در شب قدر،از حکمی که بازگشت نپذیرد،و تغییر نیابد،اینکه مرا در این سال از حاجیان خانه محترمت بنویسی، حاجیانی که حجّشان پذیرفته،و سعیشان قبول افتاده،و گناهانشان آمرزیده گشته،و بدیهایشان محو شده است،و قرار ده در آنچه فرمان میدهی و مقدّر مینمایی که عمرم را طولانی گردانی،و در روزیام وسعت بخشی.
- ↑ ای پنهان در حال آشکار بودنش،و‌ای آشکار در حال پنهان بودنش و‌ای پنهانی که مخفی نمیشود،ای آشکاری که دیده نمیشود،ای به وصف آمدهای که هیچ ممکنی به حقیقتش نمیرسد و هیچ حدّ بستهای به او احاطه پیدا نمیکند،و‌ای غایب گم نشده،ای حاضری که مشهود نیست،تا آنکه جستجو شود و او را بیابند،آسمانها و زمین و آنچه بین آنهاست،به‌اندازه چشم برهمزدن از او خالی نیست،به کیفیتی معین دانسته نمیشود و محدود به مکان و جهت نمیگردد،تویی روشنایی نور،پروردگار پرورندگان،به همه امور احاطه کردهای، منزّه است آنکه چیزی همانندش نیست،و او شنوا و بیناست،منزّه است آنکه دارای این صفات است و برای غیر او چنین صفاتی نیست
منابع
- ابن المفتاح، عبدالله، شرح الازهار، الحجاز، قاهره، بی‌تا.
- حویزی، علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، اسماعیلیان.
- صحیفه کامله سجادیه، ترجمه محسن غرویان، قم، الهادی، ۱۳۷۸ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۱ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن (شیخ طوسی)، التهذیب، تهران،دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین
- فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر صافی، ترجمه عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، نوید اسلام، ۱۳۵۸ش.
- قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
- القاسمی، محمد جمال‌الدین، تفسیر القاسمی، بیروت، بی‌تا.
- قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ذیل اعمال شبهای قدر.
- کاشانی، ملافتح الله، تفسیر منهج الصادقین، تهران، علمی، ۱۳۴۰ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، قم، اسوه، ۱۳۷۵ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی.
- مسلم، صحیح مسلم، دارالکتب العلمیه، بیروت.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- ملکی تبریزی، مرزا جواد، المراقبات فی اعمال االسنة، بیروت، دارالاعتصام.
- ابن بابویه، محمدعلی، الخصال، مصحح: غفاری، علی اکبر، جامعه مدرسین، قم، ۱۳۶۲ش.
