مطالعه سیر تحولات و تاریخچه جنبشهای سیاسی، اجتماعی و حرکتهای مردمی و انقلابی در ادوار گذشته، بهویژه تاریخ معاصر جهان که با هدف ایجاد اصلاحات و یا دگرگونی در ساختار نظام های حاکم بر جوامع بشری صورت گرفته، نشانگر آن است که این جنبش ها همواره از خاستگاه و پایگاه ویژه ای برخوردار بوده اند؛ به عنوان نمونه می توان از انقلاب کبیر فرانسه که در سال ۱۷۸۹ میلادی به وقوع پیوست نام برد که خاستگاه و خیزشگاه آن ،زندان باستیل در شهر پاریس بوده است. در انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ میلادی روسیه نیز محیط های کارگری، کارخانجات و جوامع دهقانی، نقش زمینه سازی و گسترش جنبش مارکسیستی را برعهده داشتند. در میان مسلمانان نیز مساجد به عنوان مراکز آغازین شکل گیری انقلاب ها و حرکتهای مردمی در مبارزه علیه ظلم و ستم بهویژه در دوران معاصر، نقش تعیین کننده ای داشته اند.
اگر به تاریخ بنای نخستین مسجد توسط نبی مکرم اسلام (ص) توجه شود، روشن می شود که بنای این مسجد در مقطعی از زمان رسالت آن حضرت شکل یافت که ایشان در حال مبارزه برعلیه مشرکان و در راستای تداوم این مبارزه تاریخی بوده و در بدو ورود به مدینه به بنای مکانی مقدس، جهت استمرار بخشی به مبارزه با مشرکان اقدام نمودند. بنابر این ساختار و شالوده مسجد در دوران مبارزاتی پیامبر اسلام (ص) شکل گرفته و به مرکزی برای قیام و جهاد علیه کفار تبدیل شده بود. به همین دلیل و با توجه به شأن و جایگاه این مکان مقدس در میان مسلمانان، می توان گفت که این مساجد هستند که می توانند بیشترین نقش را در جریان امور مادی و معنوی مردم داشته باشند. تاریخ مسلمانان نیز این موضوع را تأیید می نماید. با نگاهی به حوادث و رویدادهای مهم تاریخی مسلمانان می توان به وضوح، درستی این مطلب را مشاهده نمود؛ به عنوان مثال: «مسجد، تریبون تبلیغات سیاسی حرکت اخوان المسلمین در مصر بود. پس از کشته شدن حسن البنّاء، رهبر و مرشد عام اخوان المسلمین، در نتیجه سخت گیری های زیاد و سنگ اندازی های حکومت، مرکز اجتماع اخوان المسلمین، جایی جز مسجد نبود. یکی از این مساجد، مسجد جامع قاهره بود که اخوان قاهره، برای برپایی نماز جمعه در آنجا گرد می آمدند. آنها از امکانات مسجد برای تبلیغات و اشاعه افکار خود استفاده می کردند. حسن البنّاء در اولین مقاله خود در مجله «الشبان الحسین»، در نوامبر ۱۹۲۵ میلادی اعلام کرد: «مسجد از مهمترین وسایل تعلیم و تربیت، تعلّم و نیز تهذیب نفس است».[۱۷۸]
مطالعه تاریخ معاصر ایران نشان می دهد که مساجد به عنوان مرکز و پایگاه دینی و فرهنگی، نقش بسیار حساس و خطیری در ایجاد هسته های اولیه نهضت ها و جهت دهی به حرکتها و جریانات مردمی را داشته است. در اینجا به نمونه های برجسته ای از این خاستگاه ها (مساجد) و نقش زمینه سازی آنها در شکل گیری و سازماندهی جنبش ها در تاریخ معاصر اشاره می شود.
در اواخر ماه رمضان سال ۱۲۸۴هـ .ش گران شدن قند، شعله های اعتراض را در بین مردم بر افروخت. عین الدوله (شاهزاده عبدالمجید میرزای قاجار، معروف به “عین الدوله”، صدراعظم زمان مظفرالدین شاه قاجار) این موضوع را بهانه کرد تا در بین مردم، ایجاد رعب و وحشت نماید. به اشاره او، علاءالدوله حاکم تهران، بازرگانانی را که در ماجرای «نوز بلژیکی»، به حرم حضرت عبدالعظیم (ع) پناهنده شده بودند، احضار کرد و برخی از آنها را به فلک بست. به همین سبب شهر به هم ریخت، بازارها بسته شد و مردم در مسجد شاه گردآمدند. در پی این تجمع، مردم نیرو گرفتند و کشمکش بین طرفداران استبداد و عدالتخواهان شدّت گرفت و دولت به وحشت افتاد.[۱۷۹] سپس در فردای آن روز نیز در مسجد شاه، مجلس بزرگی بر پا شد. این تجمع با توطئه عوامل شاه به تشنج کشیده شد و مأموران با چوب و چماق به جان مردم افتادند. در پی این حادثه، اجتماع های بزرگی در منازل علما بر پا شد».[۱۸۰]
در دوران قاجار و در زمان سلطنت مظفرالدین شاه، در جریان مهاجرت صغرا (کوچک و مختصر) مردم، جهت اعتراض به اقدام حکومت در سرکوب ها و اختناق حاکم توسط عین الدوله، بازار تهران تعطیل گردید. مردم برای شنیدن سخنرانی یکی از روحانیون «جمال واعظ» در مسجد گرد آمدند و در جریان دستگیری و تبعید شیخ محمد واعظ، بین مردم و سربازان درگیری پیش آمد و در نتیجه چند نفر مجروح شدند و طلبه ای به نام سید عبدالحمید، به شهادت رسید. این حادثه خشم مردم را برانگیخت و آنان جنازه سید را به مسجدی در مرکز شهر رساندند».[۱۸۱]
همچنین در دوره دوم مشروطه و پس از شهادت شیخ فضل الله نوری و با شدت گرفتن درگیریهای سیاسی، به تدریج، جو وحشت و ترور بر جامعه حاکم گردید. نخست سید عبدالله بهبهانی که نقش مهمی در رهبری آن نهضت داشت، توسط دمکراتها ترور شد. با شهادت او، بازار تهران اعتصاب کرد. جمعیتی انبوه در مسجد بازار گرد آمدند و خواستار دستگیری و مجازات قاتلان وی شدند».[۱۸۲]
پس از تصویب قانون اجباری متحد الشکل کردن لباس در ایران در دی ماه ۱۳۰۷ هـ .ش و به دنبال آن، فرمان اجباری کشف حجاب، با مقاومت مردم و عالمان دینی شهرهای مختلف ایران رو به رو شد. در شهر مقدس مشهد، مردم به نشانه اعتراض، در مسجد گوهر شاد اجتماع کردند. به دستور مستقیم رضا شاه، مأموران، مسجد را به محاصره در آورده و با پتک درب مسجد را شکستند و وارد صحن شدند و با مسلسل های سنگین، از اطراف و بام های حرم که مشرف به صحن مسجد گوهرشاد بود، آنجا را به گلوله بستند».[۱۸۳]
اما در مورد نقش مسجد در انقلاب اسلامی ایران باید گفت: در جریان انقلاب اسلامی ایران، می توان اذعان نمود که اولین جرقه های انقلاب در سال ۱۳۴۰ و ۱۳۴۱ هـ .ش، با سخنرانی امام خمینی (ره) از دریچه اطلاع رسانی؛ یعنی مسجد (مسجد اعظم) و مدرسه فیضیه قم، بستر اصلی این حرکت، زده شد».[۱۸۴]
درجریان انقلاب اسلامی ایران، مساجد به عنوان یکی از عوامل مؤثر و مهم در ایجاد و شکل گیری نهضت اسلامی و زمینه ساز گسترش، تعمیق و تثبیت این جریانات و تحولات انسانی بوده است. مسجد در شکل دهی مبارزه علیه ظلم و استبداد نظام شاهنشاهی و همچنین در طول هشت سال جنگ تحمیلی نقش مهمی را ایفاء نموده است.[۱۸۵]
مساجد نه تنها در ایجاد حرکت و جنبش و نیز آگاه سازی مردم مسلمان ایران از ظلم و ستم رژیم شاهنشاهی نقش تأثیرگزار و عمیقی ایفاء نمود، بلکه در کنار آن، هسته های اولیه مبارزات مسلحانه را نیز شکل دهی و سازماندهی کرد. از جمله می توان به عمده ترین تشکل و گروه مذهبی، سیاسی و نظامی که در یکی از مساجد جنوب تهران شکل گرفت، اشاره نمود. تشکیل هیات های مؤتلفه اسلامی بهوسیله برخی از متدینین و متعهدین مذهبی، جمعیت سری اصلاح حوزه، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، المنصورون و دهها تشکل سیاسی، مذهبی و نظامی، نتیجه آگاه سازی، اطلاع رسانی و هدایت صحیحی بود که از طریق مساجد و جلسات مذهبی و نهادهای دینی به مردم ارائه می شد. همچنین برخی بنیادهای رفاهی اقتصادی، چون بنیاد رفاه و تعاون اسلامی را می توان نام برد که از مساجد نشأت گرفتند.[۱۸۶]
مساجد در کنار بستر سازی جهت ایجاد حرکتهای انقلابی، در دیگر زمینه ها نیز بسیار فعال ظاهر شده و افراد با بسیج امکانات و نیروهای مردمی، سعی در رفع نیازها و کمک رسانی در مواقع مورد نیاز به نیازمندان و آسیب دیدگان کرده اند. از جمله می توان در محور دگریاری (کمک کردن به دیگران)، از وقوع زلزله ها و حوادث ناگهانی که رخ می دهد؛ نظیر زلزله بوئین زهرا و زلزله سال ۱۳۴۷هـ .ش جنوب خراسان و سال ۱۳۵۷ طبس نام برد که، مردم با همکاری امامان جماعت و متولیان مساجد، به سرعت به کمک آسیب دیدگان شتافتند.
مساجد این امکان را برای انقلابیون فراهم می آوردند که تحت هر شرایطی و در هر موقعیتی، مسائل مربوط به حرکت اسلامی را زنده نگه داشته و تداوم ببخشند. یکی از فرصتها، بهره گیری از مراسم بزرگداشت و ترحیمی بود که معمولاً در مساجد برگزار می شد. به عنوان نمونه، مجلس بزرگداشتی که در مسجد جامع تهران، «به مناسبت در گذشت آیت الله حکیم، مرجع تقلید شیعیان، در سال ۱۳۴۹ هـ . ش، برگزار شد. در آن مجلس که عده ای از مبارزین، روحانیون و آزادیخواهان حضور داشتند، حجت الاسلام مروارید در خصوص شرایط مجتهد و مرجع تقلید سخنرانی کرد و ضمن خواندن اعلامیه علمای قم، راجع به گزینش آیت الله خمینی (ره) به عنوان مرجع تقلید و اعلم، از مسایل روز و ضرورت آشنایی مرجع تقلید با آن مسایل نکاتی را بیان کرد».[۱۸۷]
علاوه بر این، «رژیم شاه، نسبت به برگزاری مجالس بزرگداشت در ماههای محرم و صفر، در برخی مساجد و حسینیه ها، حساسیت زیادی نشان می داد؛ زیرا حرکت های مردمی از همان مراکز شروع می شد و به گوش دیگران می رسید. پس طبیعی بود که نظارت، کنترل و مراقبت خویش را به روی اینگونه مجالس حتی در روستاها افزایش دهد».[۱۸۸]
علی رغم تمام سخت گیری هایی که توسط رژیم پهلوی برای به زیر سلطه درآوردن امور مسجد، به انزوا کشیدن آن، ایجاد محافل و مجالس موازی و دستگیری روحانیون، مسدود ساختن دربهای مساجد، شکستن حرمت آن و قتل و خونریزی و به آتش کشیدن این مکان مقدس، صورت داد، نتوانست نقش و کارکرد سیاسی مسجد را از بین ببرد و مانع تداوم و استمرار جنبش و حرکت انقلابی مردم مسلمان ایران شود. بلکه با رشد بینش سیاسی و مذهبی مردم و اوج نهضت، مسجد جایگاه ویژه مبارزاتی خود را بازیافت».[۱۸۹]
بنابر این باید اذعان نمود که یکی از مهمترین عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حرکت بسیار منسجم و تأثیرگزاری بود که به صورت پیوسته و سلسلهوار در مساجد شهرهای مختلف در قالب مراسم مختلف برگزار می شد.
به همین دلیل بود که رژیم شاه، مهمترین راه کنترل قیام مردمی را در تحت کنترل درآوردن مساجد می دید و خطری را که از ناحیه مساجد برای حکومت بهوجود می آمد، احساس می کرد. تعیین امام جماعت و نمازهای جماعت در مساجد، خارج از کنترل رژیم بود و این ضعف، برای رژیم، گران تمام می شد. ایجاد سازمان اوقاف و دخالت آن در امور مساجد به این منظور بود که این سازمان، وظیفه داشت ضمن تعیین امام جماعت به کنترل جلسات مذهبی در مساجد نیز بپردازد.»[۱۹۰] اما با توجه به گستردگی مساجد و نیز جایگاه والای آن در میان مردم خداجوی و مسلمان و با استقبال چشمگیر و با شکوهی که از برنامه ها و مراسم انقلابی در مساجد به عمل می آمد، ضمن تقویت و تحکیم این پایگاه مذهبی، سیاسی و اجتماعی، ترفند رژیم شاه را خنثی نموده و موجبات تسریع پیروزی انقلاب اسلامی بیش از پیش فراهم گردید. با نگاهی به روند روبه رشد نهضت اسلامی ایران از نقطه آغاز آن؛ یعنی خرداد سال ۱۳۴۲ هـ .ش تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ هـ .ش؛ سال پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره)، به روشنی مشخص می شود که مساجد به عنوان کانونهای اصلی و هسته های اولیه این حرکت الهی و حیات بخش، در تاریخ معاصر ایران، تمام مراحل شکل گیری نهضت، اعمّ از سازماندهی، تشکیل جلسات مخفی شبانه و هدایت مردم به سوی پیشبرد اهداف انقلابی را موجب شده و همواره به عنوان جایگاه و خاستگاه تشکیل اجتماعات مردمی و راهپیمایی های میلیونی مطرح بوده است .
نتیجه اینکه مسجد، عمده ترین اثر را در پیروزی انقلاب اسلامی بهجای گذاشت و با انسجام بخشیدن مبارزین و تقویت انگیزه آنان، از کاهش روحیه انقلابی جلوگیری کرد و این وظیفه را تا زمان پیروزی انقلاب حفظ نمود».[۱۹۱]